Gwara kurpiowska należy do mazowieckiego zespołu dialektalnego i obejmuje tereny Puszczy Zielonej i Puszczy Białej. Można omówić jej kilka podstawowych cech na przykładzie pieśni spisanej przez Władysława Skierkowskiego (1886-1941), opiewającej epizod historyczny z III Wojny Północnej (1700-1721). Chodzi o bitwę stoczoną przez oddział strzelców kurpiowskich pod dowództwem Stanisława (Stacha) Konwy z armią króla szwedzkiego Karola XII, do której doszło w 1708 roku. W nocy z 22 na 23 stycznia przy Kopańskim Moście (na drodze z Myszyńca do Czarni) Kurpie urządzili zasadzkę na oddziały szwedzkie i zwyciężając przeszli do legendy.

 

Autor tekstu pieśni jest nieznany, można jej wysłuchać w interpretacji Adama Struga (link poniżej) a sam epizod został rozwinięty w poemacie Adama Chętnika, który współcześnie posłużył jako tekst przewodni w komiksie „Jak Kurpie ze Szwedami wojowali”. Warto więc posłuchać tej opowieści:

Na Kopańskim Moście,
Stali dziwni goście
I fuzyje nieli,
O tym nie ziedzieli,
Ze Kurpsie tyz majo
I tango strzylajo.

Najśwantsa Maryjo!
Śwedy nas zabzijo!
Retuj nas, retuj w ty bzidzie.
Kurpsie sie nie dajo,
Śwedy uciekajo,

Choć Mysaniec płunie
Od rzucony drzazgi,
My na swym zagunie,
Zbzijem was na niazgi.

Leci Król na przedzie,
Za nim Śwedy bziezo,
Nic Kurpsiom nie bandzie,
Bo w Maryje zierzo.

W. Skierkowski, Puszcza Kurpiowska w pieśni, T.1., Ostrołęka : Związek Kurpiów, 1997, str. 7.

Mazurzenie i siakanie

Od razu dostrzeżemy w tekście potwierdzenie występowania mazurzenia: Mysaniec (= Myszyniec) i tyz (= też). Inne charakterystyczne przykłady tej cechy przywoływane przez dialektologów to: nozycki (= nożyczki), kosicek (= koszyczek), cerwóny (= czerwony). Inną właściwością, równie rozpoznawalną, gwary kurpiowskiej jest tzw. siakanie. Na dowód znajdziemy w pieśni: Śwedy (= Szwedzi), ale możemy wymienić i słowa dotyczące życia wiejskiego jak burśtyny (= bursztyny) czy śpulki (= szpulki).

Wymowa samogłosek

W pracach dotyczących Kurpiowszczyzny, wymowa samogłoski nosowej ę opisywana jest zazwyczaj jako „szeroka” czyli jak aN. W naszym przykładowym tekście odnajdujemy tę cechę w wyrazach: bandzie (= będzie), najśwantsa (= najświętsza), tango (= tęgo). Trzeba zaznaczyć od razu, że Kurp spod Turośli powie już raczej bendzie, gdyż cecha ta, niegdyś uważana za charakterystyczną dla gwary kurpiowskiej, jest obecnie zróżnicowana i rozchwiana. Natomiast nosowość samogłoski ą zanika w wygłosie. Tekst dostarcza nam wielu przykładów: majo, strzylajo, zabzijo, nie dajo, uciekajo, bziezo (= mają, strzelają, zabiją, nie dają, uciekają, bieżą). W przypadku wymowy samogłoski pochylonej o zaobserwujemy przejście w ó, co jest cechą charakterystyczną nie tylko dla gwary kurpiowskiej. Dlatego w pieśni usłyszymy płunie, zagunie (= płonie, zagonie).

Spółgłoski w gwarze kurpiowskiej

Do omówienia cech spółgłosek miękkich b’, p’ wymawianych po kurpiowsku najczęściej dwuelementowo jako bź, pś mogą posłużyć nam przykłady z tekstu pieśni „Na Kopańskim Moście”: Kurpsie, zbzijem (= Kurpie, zbijemy). W artykulacji spółgłosek wargowo-zębowych w’, f’ występuje natomiast zanik artykulacji wargowej, stąd spółgłoska w’ jest realizowana na ogół jako ź, a f’ jako ś. Pieśń dostarcza nam dwa przykłady tej cechy: nie ziedzieli, zierzo (= nie wiedzieli, wierzą). Zaobserwujemy jednak stwardnienie spółgłoski w’ w grupie św’ > św, najśwantsa (= najświętsza). Jeśli chodzi o wymowę spółgłoski m’ w gwarze kurpiowskiej, to artykulacja wargowa również zanika, co skutkuje wymawianiem jej jak ń np. nieli, niazgi czy kanienie (= mieli, miazgi, kamienie).

Inne cechy

Dialektolodzy obserwują także przejście nagłosowego ja- > je-, ra- > re-, śródgłosowego -ar- > -er-. I tak w wyżej cytowanej pieśni mamy retuj (= ratuj). Dość charakterystyczna dla gwary kurpiowskiej jest również końcówka -y dla mianownika liczby mnogiej rzeczowników męskich osobowych – w tekście odnajdujemy przykład: Śwedy, ale można przytoczyć wiele innych jak: ojce, syny, pany. Tekst dostarcza nam również dowodów na przejście końcówki -ej > -y, bowiem mamy tu: ty bzidzie (= tej biedzie) oraz od rzucony drzazgi (= od rzuconej drzazgi).Z innych ciekawostek możemy wymienić północnopolską formę liczebnika „dwa”. Występuje on w połączeniu z rzeczownikami wszystkich rodzajów np.: dwa krowy, dwa śprych, dwa syny. Dość charakterystyczne są również formy niektórych czasowników typu stać, bać się, które ilustruje przykład z innej pieśni kurpiowskiej:

Stojała dziewcyna
Stojała jedyna
W polu za ogrodam.

Na Kurpiowszczyźnie występuje także wiele specyficznych słów jak święconek (= święcone, wielkanocna święconka) czy wardak (= człowiek leworęczny, mańkut) dlatego powstają liczne słowniczki, bowiem pasjonatów nie brakuje. Gwarę kultywuje się także w mowie, podczas imprez kurpiowskich, oraz naucza na warsztatach językowych.

Tekst : Grażyna Olszaniec

Źródła:
K. Dejna, Dialekty polskie, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1993.
H. Friedrich, Gwara kurpiowska: Fonetyka, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1955.
H. Gadomski, M. Grzyb, T. Grec, Słownik wybranych nazw i wyrażeń kurpiowskich, Ostrołęka : Związek Kurpiów, 2013. [dostęp 2022-07-27] http://www.zwiazekkurpiow.pl/slownik/kurppol.htm
H. Karaś, Gwara regionu. Kurpie [w:] Karaś, H. (Red.), Dialekty i gwary polskie: Kompendium internetowe, 2010. [dostęp 2022-07-27] http://www.dialektologia.uw.edu.pl/index.php?l1=opis-dialektow&l2=dialekt-mazowiecki&l3=kurpie&l4=kurpie-gwara-regionu-mwr
R. Lemański, R. Zawadzki, Jak Kurpie ze Szwedami wojowali – Bój na Kopańskim Moście, Kadzidło, 2017. [dostęp 2022-07-27] https://lomza.naszemiasto.pl/kurpie-pomoz-dokonczyc-komiksowa-opowiesc-o-stachu-konwie/ar/c13-4826539

Fot. polona.pl – domena publiczna