Metody małej retencji polegają na zatrzymaniu lub spowolnieniu spływu wód. To zestaw wielu różnorodnych działań, które przynoszą wymierne korzyści zarówno ludziom, jak i przyrodzie. Budowa niewielkich zbiorników, oczek wodnych, stawów, zadrzewianie, renaturyzacja małych rzek oraz ochrona terenów podmokłych to przedsięwzięcia, które mogą pomóc w przeciwdziałaniu skutkom suszy i powodzi.

W ostatnim czasie obserwuje się coraz częstsze występowanie ekstremalnych zjawisk atmosferycznych, takich jak powodzie i susze. Intensyfikacja rolnictwa, modyfikacje naturalnych siedlisk, budowa systemów odwadniających i urbanizacja wywołały zmiany w pokrywie glebowej, które powodują, że coraz mniejsza ilość wody jest zatrzymywana w zlewniach. Dodatkowo globalne zmiany klimatu, przejawiające się stopniowym wzrostem temperatury i zmianami reżimu opadów mogą być szczególnie dotkliwe dla produkcji rolniczej.

Mówiąc o retencji wodnej zazwyczaj rozpatruje się możliwość gromadzenia deszczu lub wód roztopowych w miejscu ich powstawania. Przywracanie naturalnej zdolności retencyjnej zlewni rzecznych jest metodą przyjazną środowisku, spełniającą warunki zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich oraz umożliwiającą poprawę bilansu wodnego zlewni rzecznych.

Wśród wielu form retencji można wyróżnić, retencję krajobrazową (siedliskową), glebową, powierzchniową (wody powierzchniowe) i podpowierzchniową (wody podziemne). Mała retencja nie podlega kontroli, jest automatyczna. Wpływa na krążenie wody w zlewni, zwiększa zdolność zatrzymywania wody w okresach jej nadmiaru i zapewnia jej dłuższe pozostawianie w glebie lub na powierzchni terenu.

Podstawowym zadaniem gospodarki wodnej, szczególnie w rolnictwie powinny być działania dążące do spowolnienia odpływu wody ze zlewni, jak:

• zmagazynowanie wód opadowych lub roztopowych w miejscu ich powstawania,
• ograniczenie szybkiego spływu wody po powierzchni terenu,
• oszczędne gospodarowanie istniejącymi zasobami wodnymi.

Prawidłowe użytkowanie rolnicze gruntów, prace przeciwerozyjne, tworzenie roślinnych pasów ochronnych, odtwarzanie użytków ekologicznych, w tym oczek wodnych i mokradeł oraz kształtowanie odpowiedniego układu pól ornych to działania, które mają duży wpływ na zwiększenie pojemności retencyjnej.

Jedną z najcenniejszych przyrodniczo kategorii siedlisk w naszej części Europy są łąki i pastwiska. Ich długoterminowe istnienie jest uzależnione nie tylko od specyficznych warunków wodnych, ale przede wszystkim od ekstensywnego systemu użytkowania rolniczego tych terenów. Zarówno nadmierna intensyfikacja gospodarowania, jak i zmniejszenie intensywności prowadzonych zabiegów prowadzą do szybkiej utraty wysokich walorów przyrodniczych wilgotnych łąk i pastwisk. W celu optymalnego wykorzystania ich walorów zaleca się:

• regularne użytkowanie kośne, zbieranie siana,
• stosowanie późnego terminu pierwszego pokosu,
• zróżnicowanie terminu pokosu na sąsiadujących działkach,
• minimalizację nawożenia,
• zachowanie urozmaiconej rzeźby powierzchni,
• lokalny, niskoobsadowy wypas bydła,
• utrzymywanie otwartych powierzchni.

Zadrzewienia i zakrzaczenia śródpolne pełnią szereg istotnych funkcji m.in. wiatrochronnych i retencyjnych, które przekładają się na większą ilość plonów. Ocenia się, że ich obecność ogranicza straty wody z gleby średnio o 25 proc. Składa się na to kilka czynników:

• Hamują wiatr, ograniczają wysuszenie pola i roślinności oraz wywiewanie próchnicy i cząstek gleby. Obecność zadrzewień wpływa na obniżenie siły wiatru, a także spadek temperatury powietrza, przy jednoczesnym wzroście jego wilgotności. Ilość wody, która wyparowuje z całej powierzchni liści drzewa w ciągu godziny może sięgać kilkuset litrów.
• Zwiększają ilość wody w glebie poprzez spowolnienie jej spływu powierzchniowego i gruntowego. Trwała okrywa roślinna stanowi doskonałe zabezpieczenie przed erozją wietrzną i wodną. Gleba w sąsiedztwie zadrzewień ma zazwyczaj nienaruszoną strukturę, zawiera także więcej materii organicznej na skutek rozkładu szczątków roślin. Wszystkie te czynniki składają się na jej lepszą pojemność wodną. Gleba taka posiada bardzo dobre właściwości sorbcyjne. W okresach suszy drzewa pobierają wodę
z głębszych warstw gleby.
• Spowalniają tempo wiosennych roztopów pokrywy śnieżnej o około 5 proc. Ograniczają w ten sposób erozję wodną oraz zmniejszają ryzyko powodzi.
• Zatrzymują wody opadowe w koronach drzew, co może zredukować spływ wód burzowych o 7-17 proc.
• Przyspieszają osuszanie na podtopionych polach.

Istotnym elementem małej retencji jest również gromadzenie wody opadowej spływającej z powierzchni takich, jak dachy budynków, place parkingowe, ulice i szosy, jak i po powierzchni terenu na glebach nieprzepuszczalnych. Zbiorniki gromadzące wody spływające z terenu słabo przepuszczalnego (tzw. suche) są bardzo efektywne w ograniczaniu wezbrań powodziowych, natomiast w okresach suszy zasilają roślinność w wodę. Z kolei woda przechowywana w beczkach, może być wykorzystania do nawadniania przydomowych ogródków, prania czy zmywania.

Aby zachęcić wszystkich do wprowadzenia takich zmian w swoich gospodarstwach Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej oraz Ministerstwo Klimatu przygotowały program „Moja Woda”. Jego celem jest ochrona jej zasobów poprzez zwiększenie retencji na terenie poszczególnych posesji oraz racjonalne wykorzystywanie zgromadzonej wody opadowej i roztopowej.

Działania wchodzące w zakres małej retencji na obszarach rolniczych mogą w istotny sposób przyczynić się do ochrony jakości wód i poprawy stanu środowiska przyrodniczego, jak i przysłużyć się samemu rolnictwu.

Tekst: Joanna Radziewicz

Źródła:
1. Naturalna, mała retencja wodna. Metoda łagodzenia skutków suszy, ograniczania ryzyka powodziowego i ochrona różnorodności biologicznej. Globalne Partnerstwo dla Wody, 2016.
2. „Mała retencja – duża sprawa”. Jak tworzyć warunki do małej retencji na obszarach wiejskich. http://gwppl.org/
3. Retencja wodna poprzez zadrzewienia. http://malaretencja.pl