Ewolucja społeczna i gospodarcza powoduje zmiany, które zagrażają dziedzictwu kulturowemu i przyrodniczemu na całym świecie. W celu zapobieżenia tej tendencji opracowano Konwencję w sprawie ochrony Światowego Dziedzictwa Kulturowego i Naturalnego, która została przyjęta przez Konferencję Generalną UNESCO w 1972 roku. Na Białorusi pod szczególną opieką tej organizacji znajdują się cztery miejsca (trzy obiekty dziedzictwa kulturowego i jedno przyrodniczego) oraz trzy obrzędy należące do niematerialnego dziedzictwa kulturowego ludzkości.

NIEMATERIALNE DZIEDZICTWO KULTUROWE LUDZKOŚCI

Rytuał Kalyady, Bożonarodzeniowych Carów
Wpis na listę niematerialnego dziedzictwa kulturowego ludzkości, wymagającego pilnej ochrony, w 2009 roku.

Kalyady (Bożonarodzeniowe Cary) to obrzęd i święto obchodzone w wiosce Semezhava w regionie mińskim, przypadające, zgodnie z kalendarzem juliańskim na okres Bożego Narodzenia i Nowego Roku. Co roku w wydarzeniu tym bierze udział około 500 mężczyzn, z których siedmiu jest wybieranych do odegrania ról Carów z narodowego dramatu „Car Maksymilian”. W widowisku ważną rolę odgrywają również dziad i baba, jak również postacie takie jak: Niedźwiedź, Wilk, Kapłan, Policjant, Żyd i Cygan. Podczas pochodu Carowie odwiedzają domy niezamężnych dziewcząt i prezentują zabawne sceny, za które są chwaleni i wynagradzani przez gospodarzy. Obchodzenie domów trwa nieraz całą noc, a uczestnicy oświetlają sobie drogę niosąc zapalone lampy.

Obecnie obrzęd ten, jest jeszcze celebrowany wśród dorosłych mieszkańców wioski, chociaż powoli traci na atrakcyjności wśród przedstawicieli młodego pokolenia. Może to spowodować, że w niedługim czasie zostanie całkowicie zapomniany. Zaniknie wiedza na temat przygotowywania okolicznościowych kostiumów, konstruowania instrumentów, przyrządzania obrzędowych potraw i zdobienia domów na tę szczególną okazję.

Obchody ku czci obrazu Matki Boskiej z Budsławia
Wpis na listę reprezentatywną niematerialnego dziedzictwa kulturowego ludzkości w 2018 roku

Budsław to niewielka wioska, w regionie mińskim, do której każdego roku przybywają pielgrzymi, by modlić się przed cudownym obrazem Matki Boskiej. Według kroniki budsławskiego klasztoru bernardynów, obraz Matki Bożej Budsławskiej znajduje się w tym miejscu od 1613 roku. W 1598 roku otrzymał go wojewoda miński Jan Pac. Po jego śmierci w 1610 roku obraz przeszedł w ręce kapelana wojewody Izaaka Sołokaja, późniejszego wikariusza w Dołhinowie, który trzy lata później ofiarował go kościołowi w Budzie. Od samego początku obraz był czczony przez prostych ludzi i wkrótce wsławił się licznymi cudami i łaskami.

Co roku, w pierwszy weekend lipca dziesiątki tysięcy pielgrzymów z całej Białorusi, a także z innych krajów, przybywają do Budsławia, by uczestniczyć w uroczystościach ku czci obrazu Matki Boskiej. Tradycja, będąca nieodłączną częścią historii i kultury lokalnej społeczności, łączy ludzi w różnym wieku i o różnym statusie społecznym. Uczestniczą w niej całe rodziny, co przyczynia się do umacniania więzi międzypokoleniowych. Oprócz modlitwy pielgrzymi mogą poznać lokalną kulturę, tradycje i zwyczaje.

Wiosenny obrzęd Jurajski Karahod
Wpis na Listę dziedzictwa wymagającego pilnej ochrony w 2019 roku

Wiosenny obrzęd Jurajski Karahod jest celebrowany przez mieszkańców wsi Pahost z okazji dnia św. Jerzego, który na Białorusi jest uważany za patrona zwierząt hodowlanych i upraw rolnych. Obrzęd składa się z dwóch części. Pierwsza ma miejsce w gospodarstwie, gdzie przed pierwszym wiosennym wypasem nad zwierzętami odprawiane są różne zaklęcia, które mają im zapewnić ochronę. Druga część dotyczy tradycji związanych z uprawą ziemi. Dzień przed obchodami tego święta wypiekane są dwa rodzaje chleba: odświętny zwany „karahodem” oraz czarny, który ma charakter ofiarny. W dzień święta mieszkańcy, przy wtórze pieśni udają się na pole, zabierając ze sobą obrus, chleb i ośmioramienną gwiazdę. Mężczyźni niosący „karahod” ustawiają się w kręgu. Kawałek czarnego chleba zakopuje się w ziemi. Ma to zagwarantować obfite plony. Następnie uczestnicy ceremonii wracają do wsi i rozdają wszystkim mieszkańcom kawałki odświętnego chleba. Uroczystość trwa aż do wieczora.

Ta piękna tradycja, na skutek starzenia się ludności wsi, migracji młodych ludzi do miast, sytuacji społeczno-gospodarczej tego regionu oraz folkloryzacji tego elementu dziedzictwa może ulec zapomnieniu.

DZIEDZICTWO MATERIALNE

Puszcza Białowieska
Obiekt transgraniczny polsko-białoruski. Wpis na podstawie kryteriów IX i X

W 1979 roku część Puszczy Białowieskiej, położona w Polsce, pod nazwą Białowieski Park Narodowy została wpisana na Listę Światowego Dziedzictwa pod nazwą Białowieski Park Narodowy. W 1992 roku obiekt został powiększony o obszerną część Puszczy Białowieskiej położoną po stronie białoruskiej. Utworzono wówczas Transgraniczny Obiekt Światowego Dziedzictwa „Belovezhskaya Pushcha / Bialowieza Forest”.

W 2008 roku Polska i Białoruś rozpoczęły starania o zmianę powierzchni oraz nowe kryteria uznania. Zaproponowano też nową nazwę „Bialowieza Forest”. W 2014 roku miejsce Światowego Dziedzictwa zostało rozszerzone, przede wszystkim po stronie polskiej (z powierzchni 5.069 ha do 59.576,09 ha). Nastąpiła również zmiana nazwy na „Białowieża Forest” oraz zmiana kryteriów.
Kryteria jakimi kierowano się, nadając Puszczy Białowieskiej status światowego dziedzictwa:

• Kryterium (IX): Puszcza Białowieska to różnorodny kompleks chronionych ekosystemów leśnych, będących przykładem lasów mieszanych typowych dla ekoregionu Europy Środkowej, oraz szereg siedlisk nieleśnych, w tym łąki wilgotne, doliny rzek i inne tereny podmokłe. Obszar ten obejmuje tereny o wyjątkowej wartości dla ochrony przyrody, obejmujące m.in. rozległe starodrzewia. Ten duży i zwarty obszar leśny jest miejscem występowania żywotnych populacji dużych ssaków, w tym ssaków drapieżnych (wilk, ryś i wydra) tworzących kompletną sieć pokarmową. Bogactwo martwych drzew – zarówno stojących jak i leżących – prowadzi do dużej różnorodności gatunków grzybów i bezkręgowców saproksylicznych. Wieloletnia tradycja badań naukowych nad niemal nienaruszonym ekosystemem leśnym oraz liczne publikacje, w tym opisy nowych gatunków, znacznie podnoszą wartość obiektu.
• Kryterium (X): Puszcza Białowieska jest obszarem niezastąpionym dla zachowania różnorodności biologicznej, przede wszystkim ze względu na jej rozmiar, status ochronny oraz nieomal nienaruszony stan zachowania przyrody. Obiekt ten zamieszkuje największa żyjąca na wolności populacja żubra, który jest symbolem obiektu. Wartość Obiektu dla ochrony różnorodności biologicznej jest ogromna, zapewniając ochronę 59 gatunkom ssaków, ponad 250 gatunkom ptaków, 13 gatunkom płazów, 7 gatunkom gadów i ponad 12 000 gatunków bezkręgowców. Flora Puszczy jest różnorodna i ma istotne znaczenie na poziomie regionalnym, a sam obiekt odgrywa znaczącą rolę w ochronie grzybów. Odkryto tu kilka nowych dla nauki gatunków, a swoje stanowiska ma tutaj wiele gatunków zagrożonych wyginięciem.

Zespół zamkowy Mir
Wpis na podstawie kryteriów II, IV w 2000 roku

Historia tej rezydencji obronnej sięga XV wieku. Została ona wybudowana przez starostę brzeskiego i kowieńskiego Jerzego Illinicza. W drugiej połowie XVI wieku zamek na kolejne 300 lat przeszedł na własność rodu Radziwiłłów. Jego przedstawiciele rozbudowywali i przebudowywali jego bryłę nadając jej początkowo styl renesansowy, a potem barokowy. W czasach napoleońskich zamek został poważnie zniszczony. Jego kolejny właściciel Mikołaj Światopełk-Mirskirski pod koniec XIX wieku odnowił budowlę, przywracając jej dawną świetność. W czasie II wojny światowej zamek zamieniony był w getto. Obecnie stanowi jedną z najciekawszych i najlepiej zachowanych budowli zamkowych w Białorusi.
W 2000 roku zamek w Mirze został wpisany na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. W uzasadnieniu zapisano m.in. wielką wartość, jaka płynie z licznych stylistycznych nawarstwień tej ogromnej bryły – uznano je za symboliczny zapis burzliwych dziejów całego regionu.

Architektoniczny, rezydencjonalny i kulturalny zespół rodu Radziwiłłów w Nieświeżu
Wpis na podstawie kryteriów II, IV, VI w 2005 roku

Architektoniczny, rezydencjonalny i kulturalny zespół rodu Radziwiłłów w Nieświeżu znajduje się w środkowej Białorusi, w okręgu mińskim. Był wielokrotnie przebudowywany, bowiem każdy nowy właściciel lub kolejny członek rodu modyfikował bryłę zgodnie ze swoimi potrzebami, ale i panującymi w architekturze modami. Radziwiłłowie przyczynili się do rozwoju Nieświeża, czyniąc go ważnym ośrodkiem nauki, sztuki i rzemiosła artystycznego.

Zespół składa się z zamku i kościoła-mauzoleum pw. Bożego Ciała. Zamek tworzy dziesięć połączonych ze sobą budynków skupionych wokół sześciobocznego dziedzińca. W 1994 roku zespół zamkowy został uznany przez władze białoruskie za narodowy pomnik historii i kultury. Trzy lata później rozpoczęto restaurację zamku. W 2001 roku cały kompleks został przekazany Narodowemu Muzeum-Rezerwatowi Historyczno-Kulturalnemu Nieśwież. W 2005 roku dzięki wysiłkom i inicjatywie m.in. Polaków został on wpisany na listę światowego dziedzictwa UNESCO. W 2012 roku zamek otwarto dla zwiedzających.

Południk Struve’go
Wpis transgraniczny: Białoruś, Estonia, Finlandia, Litwa, Łotwa, Norwegia, Mołdowa, Rosja, Szwecja, Ukraina według kryteriów II, IV, VI w 2005 roku

Południk Struvego to unikalny w skali światowej instrument geodezyjny rozciągający się na długości 2820 km. Powstał w XIX wieku w celu dokładnego zmierzenia formy i rozmiarów Ziemi. Jego głównym projektantem był rosyjski astronom, Friedrich Georg Wilhelm.

Południk przebiega przez terytorium dziesięciu państw: Norwegię, Szwecję, Finlandię, Rosję, Estonię, Łotwę, Litwę, Białoruś, Mołdawię i Ukrainę. Końcowe punkty pomiarowe wedle rozporządzeń cara Aleksandra II oraz króla Norwegii i Szwecji, Karola XV zostały oznaczone monumentami. Pomniki te zachowały się do czasów obecnych i stanowią ciekawą atrakcję turystyczną.

Oryginalny południk Struve’go był krzywą wyznaczoną przez 258 trójkątów, zawierających 265 głównych punktów pomiarowych. Wpisem objęto 34 oryginalne punkty, zaznaczone w bardzo różny sposób, np. otworem wydrążonym w skale, żelaznym krzyżem, kamiennym kopcem lub specjalnie w tym celu zbudowanym obeliskiem. Na Białorusi są to: Tupiszki (Oszmiana), Łopaty (rejon szczuczynski), Osownica (Iwanowo), Szekosk (Iwanowo) i Laskowice (Iwanowo).

Tekst: Joanna Radziewicz

Źródła:
1. https://swiatowedziedzictwo.nid.pl/
2. https://culture.pl/
3. http://www.wilnoteka.lt/
4. www.unesco.pl