Słuchaj starszych, dobrze radzą, ich nauki się przydadzą;
Oskar Kolberg, „Przysłowia”

Pomimo iż Dzień Babci i Dziadka w Polsce to wymysł stosunkowo nowy – święto powstało w latach 60-tych XX w. – w naszym społeczeństwie mamy wielowiekowe tradycje okazywania szacunku osobom starszym. Przyjrzyjmy się jak starsi ludzie funkcjonowali na wsi. Czy dużo się zmieniło?

Znaczenie osób starszych w życiu wsi

Rola starszych osób na wsi dotyczyła wielu aspektów życia społecznego. Była bardzo istotna w czasach analfabetyzmu – to osoby starsze były źródłem wiedzy, ze względu na swoje doświadczenie, potrafili przewidywać pogodę, znali wszelkie sposoby uprawy roli i postępowania ze zwierzętami hodowlanymi. Zachowywali również pamięć o wydarzeniach minionych, o których dyskutowano w gronie rodzinnym lub z sąsiadami. Przekazywali również wiedzę o medycynie ludowej – zwłaszcza starsze kobiety potrafiły leczyć i znały się na ziołach.

Z pokolenia na pokolenie

Przekazując z pokolenia na pokolenie również pamięć o wzajemnych zobowiązaniach i świadczeniach sąsiedzkich takich jak świadczenie pomocy przy pracach gospodarskich, czy czuwanie przy zmarłym przyczyniali się do poprawnych stosunków dobrosąsiedzkich we wsi. Starcy bardzo często byli pośrednikami w sporach i rozjemcami, gdyż liczono się z ich zdaniem i uważano, że posiadają mądrość życiową.
Na poziomie rodziny najważniejszą kwestią było dziedziczenie. Posiadanie ziemi dawało władzę w rodzinie i starsi ludzie pracując do śmierci często dopiero umierając wskazywali spadkobiercę, którym był zazwyczaj najstarszy syn. Często było to przyczyną rodzinnych sporów, ale najstarsi obawiali się wcześniejszego przekazania prawa własności, by nie zostali wyrzuceni z domu, co czasem się zdarzało. Mogli zabezpieczyć się przed tym, dzięki częściowemu przekazaniu gospodarstwa przy zapewnieniu sobie prawa do opieki. Ciekawym wątkiem jest podejście do wdowieństwa starszych osób – w przypadku, gdy młody mężczyzna a tym bardziej młoda kobieta szybko ponownie wchodzili w nowy związek małżeński, starsze kobiety wraz z wiekiem traciły szanse na powtórne zamążpójście – wieśniaczki w wieku powyżej 45 lat z pozycji gospodyń spadały do rzędu komornic i krewnych. Wiek mężczyzn nie przesądzał o ich atrakcyjności jako przyszłych małżonków.
Pozdrowienia gospodarza przy pracy, zwracanie się przez „wy” do osób starszych, kreślenie znaku krzyża na chlebie przed jego napoczęciem to tradycje, które kultywowano na wsi. To środowisko uczyło szacunku do pracy i poszanowania jedzenia, zwłaszcza chleba – nie można było go wyrzucić, a kawałek, który spadł podnoszono i całowano. W czasie II wojny światowej na Miechowszczyźnie komentowano, że gdy pojawiali się na wsi uciekinierzy z okupowanej Warszawy to wreszcie poznają, co to głód, bo wcześniej nie szanowali jedzenia i często je wyrzucali.

Wychowywanie nowych pokoleń

Jeśli chodzi o wpływ na młode pokolenie, to bardzo często dziadkowie zastępowali rodziców w procesie wychowawczym, wprowadzali wnuki w życie społeczne, uczyli zasad społecznych i przekazywali wiedzę. Upominali również młodych pilnując norm moralnych i obyczajowych.
Współczesne badania potwierdzają, że to, co wymieniają wnukowie na pierwszym miejscu listy wartości, które zawdzięczają swoim dziadkom, to opieka i wychowanie. Na drugim miejscu jest poczucie bycia kochanym bezwarunkowo. Kolejne zasługi to przekazywanie dziejów rodziny oraz wpojenie zasad moralnych. Na piątym miejscu respondenci wymieniają przekazanie wiary religijnej a następnie przykład samodyscypliny i obowiązkowości oraz przekazanie praktycznych umiejętności na przykład związanych z prowadzeniem gospodarstwa rolnego. Na ósmym miejscu wnukowie wymieniają fakt opowiadania przez dziadków o wydarzeniach historycznych. Kolejna wymieniana przez nich wartość, którą przekazali im dziadkowie to miłości do ojczyzny oraz zarażanie pasją. Dopiero na końcu pojawia się materialny wkład w życie wnuków, czyli przekazanie mieszkania czy spadek.

Dziadkowie źródłem tradycji

Dużo się zmieniło, wraz z przemianami społecznymi, edukacją, nowoczesnością, nowym modelem rodziny oraz konsumpcyjnym podejściem do życia, ale dziadkowie nadal pozostają dla wnuków źródłem tradycji, traktowanej jako coś pozytywnego. Dlatego współczesny marketing wykorzystuje nasze wspomnienia rodzinnych więzów promując np. „dziadkową szynkę” czy „bigos babuni”. Na szczęście, uczucia jakimi darzą wnukowie swoich dziadków nie są na sprzedaż i nie da się ich przeliczyć na żadne pieniądze.

Grażyna Olszaniec
grazyna.olszaniec@nikidw.edu.pl
Fot. https://pixabay.com/pl/photos/para-w-podesz%c5%82ym-wieku-pieszy-6653517/ – pixabay.com

Źródła:
Kolberg O., Dzieła wszystkie. Przysłowia, t. 60, Wrocław, 1967, s. 435.
Lehr U., Pamięć pokoleń : z badań nad problematyką starości na wsiach karpackich [w:]„Lud”, T. 85 (2001), s. 45-57.
CBOS, Rola dziadków w naszym życiu, Komunikat z badań. BS/8/2012, Warszawa, 2012.