Pińsk – spacer po stolicy Polesia

Pińsk jest położony nad rzeką Piną u jej ujścia do Prypeci, w miejscu zbiegania się starych szlaków wodnych łączących Polesie z Naddniestrzem i Morzem Czarnym na południe oraz z Bałtykiem na północy i zachodzie, w centrum sławnych w przeszłości poleskich błot, ale i w sąsiedztwie wyjątkowo urodzajnych ziem. To miasto o przebogatej historii, pełne zabytków i ciekawych miejsc, do którego zapraszamy!

Dzieje miasta

Najstarsza wzmianka o Pińsku pochodzi z roku 1097 i od niego liczy się oficjalną historię miasta. Ale ze źródeł żydowskich wynika, że pierwsza synagoga pińska wybudowana została już w roku 1050. Niektórzy badacze twierdzą, że nazwa  miasta pochodzi od łacińskiego słowa pinus – sosna, gdyż z tych stron Rzym miał sprowadzać sosnowe pnie na maszty okrętów.

Od 1174 roku znana była pierwsza dynastia pińskich książąt Jurewiczów spokrewnionych z kniaziami kijowskimi. W XIV wieku zastąpili ich Narymuntowicze. Po wygaśnięciu ich linii władczynią Polesia i Pińska była polska królowa Bona, żona Zygmunta Starego. To ona przeprowadziła tam wielkie reformy administracyjne i gospodarcze. Kazała budować drogi, kopać kanały – pierwsze melioracyjne i spławne w tym regionie Europy, itp. W XVI wieku Pińsk był już dużym jak na owe czasy miastem, liczącym około 5 tys. mieszkańców. Z drewnianym zamkiem, kilkunastoma cerkwiami, kościołem, klasztorem i synagogą. Splendorem miał wówczas, w Wielkim Księstwie Litewskim, ustępować tylko Wilnu.
W 1581 roku Stefan Batory nadał miastu prawo magdeburskie, przywilej na jarmarki oraz herb: w czerwonym kole napięty złoty łuk ze srebrną strzałą o stalowym ostrzu.
W roku 1773 Pińsk posiadał już 9 kościołów i klasztorów katolickich, wspaniałe, trzypiętrowe murowane kolegium jezuitów, z najwyższym w Wielkim Księstwie  Litewskim kościołem św. Stanisława, Wielką Synagogę i wiele innych obiektów, z których mimo wichrów późniejszych wojen, jeszcze wiele zachowało się do naszych czasów.

Zwiedzanie

Naszą wycieczkę po Pińsku zaczniemy od miejsca, które symbolizuje  piętno,  jakim w historii miasta odcisnęły się czasy ZSRS, a mianowicie Plac Lenina, zlokalizowany w centrum. Obszerna prostokątna przestrzeń wyłożona betonową kostką i otoczona z dwóch stron blokami mieszkalnymi o bardzo współczesnej architekturze, zupełnie nie kojarzącej się z imieniem wodza rewolucji. Po środku placu na solidnym postumencie stoi potężny pomnik Włodzimiera Ilicza Ulianowa (Lenin to jego partyjny pseudonim). Artysta uwiecznił Lenina w dość osobliwej pozie: wódz rewolucji wygląda jakby gdzieś bardzo się śpieszył, idzie w rozwianym płaszczu zarzuconym na ramiona, z prawicą na piersi zaciśniętą w pięść i wzrokiem utkwionym gdzieś daleko, w świetlaną przyszłość, która nigdy nie nadeszła.
Na lewo od pomnika stoi budynek dawnego kolegium jezuickiego. Dziś znajduje się tam szkoła, muzeum i galeria obrazów. Razem z  kolegium wybudowano także kościół. Miał on dwuwieżową fasadę o gęstym rytmie kolumn i pilastrów oraz wielką kopułę nad skrzyżowaniem naw. W 1954 władza sowiecka wysadziła  go w powietrze. Fundatorem kolegium i kościoła był książę Albert Stanisław Radziwiłł. Co do daty budowy źródła nie są zgodne, przyjmijmy, że obiekty te po­stawiono w połowie lat trzydziestych XVII wieku. Z ich budo­wą wiąże się pewna legenda. Oto pewnego dnia robotnik budowlany potknął się i zaczął spadać z rusztowania. Rozległy się krzyki o ratu­nek. A właśnie przechodził tamtędy bra­ciszek zakonny, laik (to znaczy, nie ma­jący jeszcze święceń), słynący z łatwości czynienia cudów. Robił ich tak wiele, że ksiądz rektor, w obawie, by ludziom nie spowszedniały, zakazał mu tego. Teraz więc brat odparł, że pomóc nie może, bo mu nie wolno… Jednak powiedział: „Czekaj­cie, pójdę, poproszę o pozwolenie”. Gdy wymawiał słowo „czekajcie”, spadający zawisł w powietrzu i czekał nieruchomo na powrót laika. Ten przybiegł co tchu z pozwoleniem i nieszczęśnika ocalił.
Nieco dalej przy ul. Lenina znajduje się Pałac Butrymowiczów. Został on wybudowany przez Mateusza Butrymowicza – postać nietuzinkową – porucznika petyhorskiego, który osiedlił się na Pińszczyźnie w 1770 roku.  Od 1778 r. oddał się służ­bie publicznej, zasługując na wysokie  urzędy I Rzeczypospolitej: koniuszego pińskiego, miecznika,  sędziego grodzkiego, podstarościego pińskiego i szambelana królewskiego. Zajmował się również, i to z sukcesem, interesami i blisko współpracował z hetmanem Ogińskim w planach uprzemysłowienia Pińszczyzny. Utrzymywał  też żywe stosunki handlowe z przemysłowcami Gdańska i Królewca. Nie dziwi więc fakt, że na uroczystości wmurowania kamienia węgielnego w 1784 roku przybył sam król Polski Stanisław August Poniatowski.  Król przez kilka dni mieszkał w pińskim kolegium jezuickim gdzie przygotowano dla niego specjalnie apartamenty. Budowę  pałacu ukończono w 1790 roku, a więc na trzy lata przed przejęciem miasta przez Rosję. O samym Butrymowiczu dodać należy jeszcze kilka słów.  Za ukoronowanie jego przedrozbioro­wej działalności uważa się wybudowanie grobli, łączącej „głąb Pińszczyzny z Pińskiem”. Ukończono ją w 1783 r., a w następnym, z okazji  wspomnianej wyżej, obecności króla, dokonano uroczystego jej poświęcenia. Uświetniono to wspaniałą fetą. W 1786 r. Butrymowicz został delegatem do Trybunału Litew­skiego, a dwa lata później posłem na Sejm Rzeczypospolitej, nadal będąc szambelanem królewskim. Jako poseł rozwinął szeroką działalność, należał do Konfederacji 3 Maja i brał szcze­gólnie gorliwy udział w pracach Komisji Wojskowej. Był także jednym z pomysłodaw­ców ustanowienia orderu Virtuti Militari. W 1791 r. otrzymał Order św. Stanisława i Order Orła Białe­go. Po rozbiorze Polski Mateusz Butry­mowicz, zgnębiony, mieszkał w Pińsku. Zajmował się interesami, które szły coraz gorzej. Zmarł w roku 1814.
Pałac aż do lat trzydziestych XX wieku był własnością potomków Butrymowicza. W 1933 na mocy testamentu Konstancji Skirmuntt przeszedł  on na własność Kościoła katolickiego. W czasach sowieckich został zamieniony w Dom Pionierów. W latach 2007–2009 obiekt przeszedł renowację i został uroczyście oddany do użytkowania.
Najcenniejszym zabytkiem Pińska jest katedra p. w. NMP wraz z klasztorem franciszkanów. Obie budowle z wolnostojącą wysoką dzwonnicą zajmują cały kwartał miedzy nadbrzeżnym bulwarem, ulicami Konsomolską i Wiery Chorużej oraz Lenina (główną ulicą miasta). Niewiele brakowało, a w czasach sowieckich podzieliła by los kościoła p.w. św. Stanisława przy kolegium jezuickim.

Katedra jest ponoć najstarszą świątynią katolicką na kresach wschodnich I Rzeczypospolitej. Przez pierwsze ponad sto lat była to świątynia drewniana, a dopiero za panowania Zygmunta I Starego w 1510 roku zastąpiono ją murowaną. W burzliwej historii Pińska była wielokrotnie niszczona, palona i przebudowywana. W efekcie dziś mamy trójnawową świątynię z dobudowanymi kaplicami łączącą elementy gotyku i renesansu z barokową fasadą i wieżami oraz wnętrzem w stylu późnego baroku z elementami rokoka. Jest tu siedem ołtarzy z niemal setką figur, ornamentów i detali autorstwa XVIII-wiecznego rzeźbiarza Jana Szmita, oraz bogato zdobiona ambona, zabytkowy chór i organy z 1498 r. z piszczałkami, 36 rejestrami i 27 czynnymi głosami.

W ołtarzu głównym znajduje się kopia obrazu Bartolomean Estebana Murilla „Wniebowzięcia NMP” oraz płaskorzeźba, patrona klasztoru, św. Franciszka. Uwagę zwracają freski i polichromia sklepienia oraz ścian prezbiterium malowane na początku XX wieku przez Stanisława Rudzkiego i Bronisława Wiśniewskiego, a także obraz Alfreda Romera „Pińska Madonna”. Obecnie świątynia ma status katedry i jest siedzibą kurii biskupiej diecezji pińskiej.
Taką samą rolę po stronie prawosławnej pełni  Sobór św. Barbary. Mieści się on w byłej świątyni bernardynów. Wybudowany w 1786 roku barokowy kościół i klasztor został po kasacie zakonów w 1832 roku przekazany moskiewskiej cerkwi prawosławnej. Świątynia  ma jedną nawę i półkoliście zamknięte prezbiterium. Elewacja główna posiada pilastry, nisze oraz wysoki fronton. Nad środkową częścią dwuspadowego dachu, w 1832 roku, dobudowano charakterystyczną dla cerkwi, cebulastą kopułę na planie ośmiokąta. W Soborze warto obejrzeć ikony z XV – XVIII wieku. Na szczególną uwagę zasługuje „Matka Boska Przewodniczka”.
Drugim wartym obejrzenia obiektem jest zupełnie współczesny sobór św. Teodora – patrona Pińska,  zbudowany w tradycyjnym rusko-bizantyjskim stylu z pięcioma granatowymi kopułami. Poświęcono go w roku 2001. Misternie rzeźbiony w drewnie ikonostas oraz tzw. carskie wrota wykonano dla tej świątyni w szkole dawnych rzemiosł cerkiewnych w rosyjskim Twerze. Najcenniejszym obiektem sakralnym soboru jest ikona Wielkiego Męczennika Teodora Tyrona.
W pełnej krasie nie zachował się pochodzący z przełomu XVII i XVIII wieku barokowy kościół p.w. św. Karola Boromeusza. Po wielu perypetiach pełni dziś rolę miejskiej sali koncertowej.

Flotylla

Rzeka Pina pełniła bardzo ważną rolę  nie tylko w czasach I Rzeczypospolitej kiedy to spławiano nią polskie zboże na południe do portów nad Morzem Czarnym. Była bardzo ważną, strategiczną rzeką odrodzonej II RP. Dlatego w Pińsku stacjonowała w latach międzywojennych XX wieku Flotylla Rzeczna Marynarki Wojennej RP. Utworzono ją 19 kwietnia 1919 roku. Na początku składała się z trzech uzbrojonych łodzi motorowych. Marynarze Flotylli wsławili się śmiałym rajdem  rzeką Jasiołdą w pierwszej fazie wojny polsko-sowieckiej, co pozwoliło na zdobycie ważnego strategicznie Łunińca. Na pamiątkę tej akcji 3 sierpnia ustanowiono Świętem Flotylli Rzecznej w II RP.  W wyniku zmiennych kolei wojny Flotylla praktycznie przestała istnieć.  W wyniku powojennej reorganizacji flotylli rzecznych z Warszawy do Pińska przerzucono wszystkie jednostki i tak powstała Flotylla Pińska jako jedyna taka jednostka w Polsce. Flotylla rozbudowała się i w jej skład, w szczytowym momencie wchodziło ponad 100 jednostek bojowych i transportowych. W latach 1928 – 1937 Flotylla miała swoje siły lotnicze w postaci eskadry łodzi latających Schreck FBA- 17HMT2. Kres Flotylli przyniosła wojna obronna we wrześniu 1939 roku.  Na rozkaz gen. Franciszka Kleeberga wszystkie jednostki zostały zatopione, a marynarze spieszeni i przemundurowani w mundury wojsk lądowych. Część z nich walczyła pod rozkazami gen. Kleeberga w ramach samodzielnej Grupy Operacyjnej  Polesie”, część  w Grupie Korpusu Obrony Pogranicza, tworząc w niej batalion marynarski. Swój szlak bojowy zakończyli w nocy z 25 na 26 września i dostali się do niewoli sowieckiej. Kilkudziesięciu z nich zostało następnego dnia zamordowanych w Mokranach.

Pińszczanie

Lista osób i postaci historycznych związanych z tym miastem jest bardzo długa. W ramach ciekawostki przypomnijmy kilkoro z nich.
Z Pińskiem związany jest  jeden z głównych patronów Polski św. Andrzej Bobola, wybitny kaznodzieja i autor treści ślubów lwowskich króla Jana Kazimierza, jezuita. Przebywał w Pińsku i okolicach dwukrotnie. Raz w latach 1642-46, a potem od roku 1652 aż do swojej męczeńskiej śmierci pięć lat później. Prowadził tu szeroką działalność misyjną nawracając prawosławnych Rusinów na katolicyzm. Zwany był apostołem Polesia.  W trakcie powstania Chmielnickiego został pojmany przez kozaków i przewieziony do Janowa Poleskiego. Tam 17 maja 1657 roku został zamęczony na śmierć jako wróg polityczny powstańców. Jego nieulęgające rozkładowi szczątki przez lata czczone były w kościele w Połocku. Przejęte przez bolszewików w trakcie wojny polsko-sowieckiej  jako „osobliwość” zostały odzyskane przez jezuitów w 1923 roku i okrężną drogą, przez Rzym, dotarły do Polski. Dziś znajdują się w sanktuarium św. Jana Boboli w Warszawie.

W 1932 roku w Pińsku urodził się Ryszard Kapuściński, wybitny dziennikarz, światowej sławy reportażysta i pisarz. Mieszkał tu przez pierwsze 8 lat życia. Pińsk wspomina w swoim książkowym reportażu o upadku ZSRS pt.  „Imperium”. Dom, w którym urodził się Kapuściński, znajduje się na ulicy Suworowa 43. Na ścianie frontowej wmurowana jest pamiątkowa tablica. Cztery lata po Kapuścińskim, na świat w Pińsku przyszedł Andrzej Kondratiuk, wybitny polski reżyser, scenarzysta i operator filmowy. Autor takich kultowych obrazów jak „Wniebowzięci” czy „Hydrozagatka”. W pińskim gimnazjum uczył się późniejszy wybitny chemik i pierwszy prezydent państwa Izrael, Chaim Weizman. Kilka lat dzieciństwa spędziła tu także późniejsza (jedyna jak do tej pory) premier Izraela Golda Meir. Ze współczesnych Białorusinów z Pińskiem związane są dwie sportsmenki: Wolha Hawarcowa, tenisistka, największe sukcesy odnosiła w grze podwójnej. I Swiatłana Kudzielicz, lekkoatletka specjalizująca się w biegach średnich i długich, srebrna medalistka z Halowych Mistrzostw Europy 2015 r.  w Pradze w biegu na 3000 metrów.

Tekst: Rafał Karpiński
Red. Aleksandra Szymańska
Fot. wyróżniająca – domena publiczna – https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Pinsk_1863_197.jpg
Fot. 1 – domena publiczna –
https://pl.wikipedia.org/wiki/Pi%C5%84sk#/media/Plik:Pinsk,_Bernardynskaja._%D0%9F%D1%96%D0%BD%D1%81%D0%BA,_%D0%91%D1%8D%D1%80%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%B4%D1%8B%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F_(1912).jpg
 Fot. 2 – domena publiczna – https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Pinsk,_Katedra._%D0%9F%D1%96%D0%BD%D1%81%D0%BA,_%D0%9A%D0%B0%D1%82%D1%8D%D0%B4%D1%80%D0%B0_(1925-39).jpg

Źródła:
http://polesie.org
https://pl.wikipedia.org/wiki/Pi%C5%84sk
http://www.polacynawschodzie.pl/index.php?page=miejsca&id=1998&lang=pl
https://vedaj.by/index.php/pl/miasta/brzesc/pinsk/pinsk
https://www.radzima.org/pl/miasto/pinsk.html
https://navtur.pl/place/show/4336,pinsk
http://www.globtroter.info/europa-artykuly/117-bialorus/884-drogami-biaorusi-tysicletni-pisk
https://kresy.pl/kresopedia/turystyka/zabytki-pinska-i-jego-okolic/
https://www.youtube.com