Rodzinne gospodarstwa rolne, zapewniając bezpieczeństwo żywnościowe, gwarantują utrzymanie żywotności obszarów wiejskich i gospodarki wiejskiej. Są również miejscem, w którym kultywuje się tradycje oraz wartościowym wzorem pod względem społecznym, rentownym ekonomicznie i zrównoważonym pod względem środowiskowym.

Czym jest rodzinne gospodarstwo rolne?

Trudno znaleźć jedną definicję gospodarstwa rolnego, a co dopiero takiego gospodarstwa prowadzonego przez rodzinę rolniczą. Formalnie „gospodarstwo to jednostka techniczno-organizacyjna wyodrębniona pod względem organizacyjnym, obejmująca czynniki produkcji – ziemię, pracę i kapitał – nastawiona na wytwarzanie produktów rolniczych. Natomiast przedsiębiorstwo rolnicze, to analogiczna jednostka, wyodrębniona dodatkowo pod względem ekonomicznym i prawnym nastawiona na wytwarzanie produktów rolniczych w celu ich sprzedaży”1, możemy więc traktować rodzinne gospodarstwa jako indywidualne przedsiębiorstwa. Chodzi o rolnictwo rodzinne od ogrodnictwa i chowu zwierząt gospodarskich po rybołówstwo i leśnictwo.

Historyczna rola rolnictwa rodzinnego

Takie gospodarstwa, które są podstawą utrzymania dla rodzin w wielu krajach na świecie, istnieją od ponad dwóch tysięcy lat. Przez cały ten okres, rodzinne gospodarstwa rolne ewoluowały, przystosowując się do zmieniającej się rzeczywistości, postępu technicznego, cały czas były jednak, jak się zakłada, miejscem kultywowania tradycji. Nie kwestionuje się ich przewagi w rolnictwie nad wielkimi jednostkami produkcyjnymi. Tylko nieliczne duże gospodarstwa prowadzone przez zakony czy niektóre rolne przedsiębiorstwa państwowe mogły konkurować z siłą jaką dają rodzinne gospodarstwa, dlaczego? Zgodnie z zasadą „jedności myśli i ręki” gospodarz pełni tu zarazem funkcję kierowniczą jak i wykonawczą. Majątki ziemskie oparte na pracy najemnej nie mogą skutecznie oprzeć się kryzysom gospodarczym czy klęskom nieurodzaju, a małe gospodarstwa rodzinne nie bankrutują w wyniku przejściowych niepowodzeń.

Rodzina scalająca przedsiębiorstwo

Dawniej jak i dziś, cechą gospodarstw rodzinnych, która decyduje o ich powodzeniu jest solidarność rodzinna oraz jednoczesna elastyczność wobec okresowych kryzysów – rodzina może reagować na nie obniżaniem swoich potrzeb w sytuacji niższych przychodów. Zasoby gospodarstwa są stałe – ziemia, praca własna i kapitał – więc zwiększenie skali produkcji jest procesem długotrwałym a jej opłacalność często spada. Zmieniają się też wymagania rynku – rolnicy nie zawsze są w stanie im podołać. Poza tym w przypadku długotrwałej choroby czy wypadku członka rodziny nie mogą wypracować zysku, nie mogą także korzystać z urlopu, bo gospodarstwo wymaga ich ciągłej pracy i obecności. Trudna jest sytuacja kobiet, które muszą również, poza pracami gospodarskimi, prowadzić dom. Zauważa się także tendencję do opuszczania przez młodych ludzi gospodarstw rolnych, co prowadzi do starzenia się rolników. Rozwiązaniem prowadzącym do rozwoju gospodarstw może być zwiększanie ich powierzchni lub współpraca między nimi poprzez tworzenie spółdzielni.

Dlaczego warto wpierać rodzinne gospodarstwa rolne?

Rodzinne gospodarstwa rolne są w Polsce niezwykle ważnym źródłem kapitału społecznego – kultury przedsiębiorczości i podmiotowości wsi polskiej. Tak rozumowane prowadzenie rodzinnych gospodarstw, by zachęcać młodych ludzi do pozostania w swojej małej społeczności powinno być jednym z podstawowych założeń prowadzenia polityki przez organy nadzorujące gospodarkę rolną w naszym kraju. Jeśli współcześnie rozważa się jakieś formy zmian regulacji prawnych w definicji i funkcjonowaniu rodzinnego gospodarstwa rolnego to nadrzędnym celem takich zmian powinno być zapewnienie możliwości prowadzenia własnej działalności gospodarczej tak, by umożliwić zapewnienie bytu rolnikom je prowadzącym. Rodzinne gospodarstwa rolne są w dużej mierze gwarantem prawidłowego funkcjonowania tkanki społecznej na wsi. By było to możliwe, należy dać prowadzącym taką działalność rolnikom, takie narzędzia wynikające ze zmiany prawnej definicji rodzinnego gospodarstwa rolnego, by były one w stanie elastycznie reagować na zmiany rynkowe, co można rozumieć chociażby jako możliwość prowadzenia określonej polityki zatrudnienia na gospodarstwie. Z biegiem czasu powinna bowiem następować zmiana struktury własności gruntów rolnych w Polsce, co będzie miało wpływ na fakt, że pojedyncze rodziny będą potrzebować wsparcia przy pracy na większych powierzchniowo gospodarstwach.

Dr Grażyna Olszaniec
Dr Tomasz Sińczak

Przypisy:
1. R. Manteuffel, Ekonomika i organizacja gospodarstw rolniczych, Warszawa, 1984, s. 265–266 non vide, za W. Ziętara, Gospodarstwa rodzinne w Polsce, stan i kierunki rozwoju, [w:] Problemy Drobnych Gospodarstw Rolnych Nr 4, 2018, s. 91.

Źródła:
– Łobos-Kotowska D., Gospodarstwo rodzinne. Prawne formy organizacji, Sosnowiec 2006.
– Ziętara W., Gospodarstwa rodzinne w Polsce, stan i kierunki rozwoju, [w:] Problemy Drobnych Gospodarstw Rolnych Nr 4, 2018, s. 89–103.