18 kwietnia obchodzimy Międzynarodowy Dzień Ochrony Zabytków. W Polsce obowiązuje Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. W niniejszym artykule chcielibyśmy przybliżyć czytelnikom znaczenie definicji zabytku zgodnie z ustawą, wskazać, które z nich podlegają ochronie, na czym polega ochrona zabytków i czy na projekty związane z ich ochroną wciąż jeszcze można dostać dofinansowanie.

 Co to jest zabytek?

Według art. 3 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, zabytkiem jest nieruchomość (np. pojedynczy budynek, cmentarz, historyczny układ urbanistyczny lub krajobraz kulturowy) albo rzecz ruchoma (np. dzieło sztuki użytkowej, obraz, rzeźba, znalezisko archeologiczne – np. artefakt), ich części lub zespoły rzeczy, które są dziełem człowieka lub związane z jego działalnością i stanowią świadectwo minionej epoki bądź zdarzenia, a których zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na swoją wartość artystyczną, naukową lub historyczną. Obiekty takie mogą być wpisane do rejestru zabytków prowadzonego przez wojewódzkiego konserwatora zabytków.


Co podlega ochronie?

Zabytki mogą być nieruchome, ruchome, jak i archeologiczne. Ochronie i opiece podlegają zabytki nieruchome, takie jak: krajobrazy kulturowe, układy urbanistyczne, ruralistyczne i zespoły budowlane, dzieła architektury i budownictwa, dzieła budownictwa obronnego, obiekty techniki (kopalnie, huty, elektrownie i inne zakłady przemysłowe), cmentarze, parki, ogrody i inne formy zaprojektowanej zieleni, miejsca upamiętniające wydarzenia historyczne bądź działalność wybitnych osobistości lub instytucji. Ustawa chroni również zabytki ruchome, takie jak: dzieła sztuk plastycznych, rzemiosła artystycznego i sztuki użytkowej, kolekcje stanowiące zbiory przedmiotów zgromadzonych i uporządkowanych według koncepcji osób, które tworzyły te kolekcje, numizmaty oraz pamiątki historyczne (militaria, sztandary, pieczęcie, odznaki, medale i ordery), wytwory techniki (urządzenia, środki transportu oraz maszyny i narzędzia świadczące o kulturze materialnej, charakterystyczne dla dawnych i nowych form gospodarki, dokumentujące poziom nauki i rozwoju cywilizacyjnego), materiały biblioteczne, instrumenty muzyczne, wytwory sztuki ludowej i rękodzieła oraz inne obiekty etnograficzne, przedmioty upamiętniające wydarzenia historyczne bądź działalność wybitnych osobistości lub instytucji. Ochrona zabytków archeologicznych natomiast obejmuje pozostałości terenowe pradziejowego i historycznego osadnictwa, cmentarzyska, kurhany, relikty działalności gospodarczej, religijnej i artystycznej mieszkańców. Ochronie mogą podlegać również nazwy geograficzne, historyczne lub tradycyjne nazwy obiektu budowlanego, placu, ulicy lub jednostki osadniczej.

Na czym polega ochrona zabytków?

Organy administracji publicznej są zobowiązane do działań mających na celu zapewnienie warunków prawnych, organizacyjnych i finansowych umożliwiających trwałe zachowanie zabytków oraz ich zagospodarowanie i utrzymanie. Winny również zapobiegać zagrożeniom mogącym spowodować uszczerbek dla wartości zabytków oraz udaremniać niszczenie i niewłaściwe z nich korzystanie. Muszą także przeciwdziałać kradzieży, zaginięciu lub nielegalnemu wywozowi zabytków za granicę oraz kontrolować stan zachowania i przeznaczenia zabytków. W planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym oraz przy kształtowaniu środowiska, organy administracji publicznej powinny uwzględniać te wszystkie zadania ochronne.
Prywatny właściciel lub posiadacz zabytku musi natomiast zapewnić warunki naukowego badania i dokumentowania zabytku oraz prowadzenia prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych przy zabytku. Powinien również zabezpieczać i utrzymywać zabytek oraz jego otoczenie w jak najlepszym stanie oraz korzystać z zabytku w sposób zapewniający trwałe zachowanie jego wartości. Jego zadaniem jest także popularyzowanie i upowszechnianie wiedzy o zabytku oraz jego znaczeniu dla historii i kultury.

Ochrona zabytków w 2021

Ochroną zabytków w Polsce zajmuje się Ministerstwo Kultury, Dziedzictwa Narodowego i Sportu, które realizuje program Ochrona zbytków. Do 31 marca 2021 roku trwał nabór do programu Ochrona zabytków 2021, którego celem jest zachowanie materialnego dziedzictwa kulturowego, realizowane poprzez konserwację i rewaloryzację zabytków nieruchomych i ruchomych oraz ich udostępnianie na cele publiczne. W ramach programu dofinansowania nie mogą jednak uzyskać projekty zakładające adaptację, przebudowę obiektów zabytkowych, lub ich znaczącą rekonstrukcję, ponieważ projekty takie mogą naruszać pierwotną tkankę obiektów. Duży nacisk kładziony będzie na dofinansowanie prac przy obiektach najbardziej zagrożonych oraz zabytkach najcenniejszych – wpisanych na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego i Przyrodniczego Ludzkości UNESCO, uznanych za Pomniki Historii oraz tych, posiadających wyjątkową wartość historyczną, artystyczną lub naukową. Istotnym celem programu jest również zwrócenie uwagi na obiekty, mające szczególne znaczenie dla dziedzictwa kulturowego – zarówno w kontekście ogólnoświatowym, jak lokalnym, gdzie odgrywają ważną rolę nośnika historii i tradycji. Warto też podkreślić, że pełnią też funkcję integracyjną dla lokalnych społeczności i przenoszą pamięć o przeszłości dla kolejnych pokoleń odbiorców.

 dr Grażyna Olszaniec
dr Tomasz Sińczak
Fot. polona.pl – domena publiczna

Źródła:
Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. 2003 Nr 162 poz. 1568).