Biblioteka Narodowego Instytutu Kultury i Dziedzictwa Wsi Oddział w Puławach posiada cenny księgozbiór, który liczy około 360 tysięcy jednostek bibliotecznych, w tym 207 tysięcy wydawnictw zwartych, około 139 tysięcy wydawnictw ciągłych i 12 tysięcy zbiorów specjalnych. W zbiorach biblioteki znajdują się dwie cenne kolekcje: stare druki (828 woluminów z XVI–XVIII wieku) i polonica XIX-wieczne (około 8200 woluminów), które tworzą Narodowy Zasób Biblioteczny. W tym miejscu chcemy Państwu prezentować najciekawsze i najcenniejsze kolekcje, które biblioteka posiada w swych zbiorach. Zapraszamy również do odwiedzenia Biblioteki NIKIDW Oddział w Puławach, gdzie czytelnicy mają możliwość bezpośrednio zapoznać się z wybranymi tytułami.

***
„Ustawa Rządowa: prawo uchwalone dnia 3. maia, roku 1791…”
Warszawa, 1791

 

 

230 lat temu 3 maja 1791 roku u Sejm Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego uchwalił Konstytucję 3 Maja – niosącą gwarancje swobód obywatelskich, tradycje chrześcijańskie, tolerancję i wartości Oświecenia, która stała się dokumentem tworzącym późniejszą tożsamość suwerennego narodu. Uchwalona jako pierwsza w Europie i druga na świecie Ustawa Rządowa stanowiła dowód głębokiego patriotyzmu oraz zrozumienia spraw obywatelskich i społecznych. Wprowadzała w Rzeczypospolitej ustrój monarchii konstytucyjnej – zachowywała stanową strukturę społeczeństwa, ale otwierała perspektywy dalszych przekształceń systemu państwowego.

Na jej podstawie przyjęto Monteskiuszowski trójpodział władzy na: prawodawczą, wykonawczą i sądowniczą. Zniesiono m.in. liberum veto, konfederacje i wolną elekcję. Konstytucję 3 Maja uchwalała jedna warstwa społeczna – rządząca wówczas szlachta. Potrafiła sama, dobrowolnie, bez rozlewu krwi ograniczyć swoje prawa. Znalazła jednocześnie kompromis możliwy do przyjęcia przez prawie wszystkie swe odłamy. Stwarzała podstawę do dalszych reform.

Oryginałami Ustawy Rządowej – Konstytucji 3 maja są rękopisy podpisane przez obu marszałków Sejmu [Wielkiego] i Konfederacji oraz członków Deputacji Konstytucyjnej. Znane są 2 oryginalne egzemplarze, oba znajdują się w zbiorach Archiwum Akt Dawnych w Warszawie. Różnych wydań Ustawy Rządowej w okresie niespełna 15 miesięcy jej obowiązywania – było kilkanaście. Ogólny ich nakład oceniany jest na 20 – 30 tysięcy egzemplarzy.

Jeden z tych egzemplarzy dostępny jest w Bibliotece Narodowego Instytutu Kultury i Dziedzictwa Wsi jako „Ustawa Rządowa: prawo uchwalone dnia 3. maia, roku 1791.. w Warszawie” 1791 roku. Wydawnictwo składa się z Preambuły i 11 artykułów.

Preambuła, czyli wstęp do Konstytucji, zaczyna się od wymienienia wszystkich książęcych tytułów króla Stanisława Augusta Poniatowskiego

Oto fragment:

„W IMIĘ BOGA W TRÓJCY ŚWIĘTEJ JEDYNEGO”
„[…] Król Polski, Wielki Książę Litewski, […] z Stanami Skonfederowanymi […] Naród Polski reprezentującymi […] poznawszy […] rządu naszego wady, a chcąc korzystać z pory, w jakiej się Europa znajduje, i z tej dogorywającej chwili, która nas samych sobie wróciła, wolni od hańbiących obcej przemocy nakazów, ceniąc drożej nad życie, nad szczęśliwość osobistą egzystencję polityczną, niepodległość zewnętrzną i wolność wewnętrzną narodu, którego los w ręce nasze jest powierzony, chcąc […] na błogosławieństwo, na wdzięczność współczesnych i przyszłych pokoleń zasłużyć, mimo przeszkód, które w nas namiętności sprawować mogą, dla dobra powszechnego, dla ugruntowania wolności, dla ocalenia ojczyzny […] niniejszą Konstytucję uchwalamy i […] za świętą, za niewzruszoną deklarujemy, […]„.

Artykuły:

 

 

I. RELIGIA PANUJĄCA
Obowiązującą w Polsce religią oficjalnie staje się katolicyzm. Jednocześnie przyznaje się wolność religijną wyznawcom wszystkich wiar.

II. SZLACHTA I ZIEMIANIE
Wśród szlachty nie ma równych i równiejszych. Przywileje nadane szlachcie przez poprzedników króla Stanisława Augusta są gwarantowane, a państwo nigdy nie będzie próbowało położyć ręki na jej prywatnym majątku.

III. MIASTA I MIESZCZANIE
Zagwarantowano mieszczanom zmiany stanu na szlachecki, jeśli kupią wieś lub miasteczko i będą opłacali odpowiednio wysokie podatki. Zapis ten miał na celu zmniejszenie znaczenia panoszącej się szlachty.

 

IV. CHŁOPI I WŁOŚCIANIE
To jeden z najbardziej intrygujących artykułów w Konstytucji. Podkreśla się w nim, że chłopi są częścią narodu, szlachta musi dotrzymywać zawartych z nimi porozumień, a państwo bierze ich pod opiekę, bo to ich pracy zawdzięcza swój dobrobyt.

V. RZĄD, CZYLI OZNACZENIE WŁADZ PUBLICZNYCH
Artykuł jasno stwierdza, że w Polsce obwiązuje trójpodział władzy na władzę prawodawczą, wykonawczą i sądowniczą.

VI. SEJM, CZYLI WŁADZA PRAWODAWCZA
Wprowadza podział Sejmu na izbę poselską i senatorską. Sejm ma się zbierać co dwa lata i składać z (na podstawie prawa o sejmikach) 204 posłów i 24 reprezentantów miast oraz 132 senatorów. Co 25 lat ma się zaś zbierać Sejm Konstytucyjny. Artykuł VI znosi słynne liberum veto.

VII. KRÓL I WŁADZA WYKONAWCZA
Polska monarchia po śmierci Stanisława Augusta stanie się dziedziczna. Konstytucja mianuje króla osobą nietykalną, nazywa go ojcem narodu. Do pomocy król ma Radę składającą się z prymasa, pięciu ministrów i dwóch sekretarzy. Króla kontroluje zaś marszałek.

VIII. WŁADZA SĄDOWNICZA
Konstytucja zobowiązuje prawodawców do niezwłocznego uchwalenia oddzielnego kodeksu karnego i cywilnego. Najwyższym sądem w kraju jest Sąd Sejmowy, który bada występki przeciwko królowi i państwu.

IX. REGENCJA
Regencja, czyli okres, w którym powołana osoba zastępuje na tronie monarchę. Według Konstytucji sytuacja taka, może mieć miejsce tylko w trzech przypadkach – kiedy król ma mniej niż 18 lat, jeśli zaistnieją podejrzenia co do niestabilnego stanu psychicznego monarchy, bądź też, kiedy zostanie pojmany na wojnie. W pierwszej kolejności regentem zostaje królowa, a jeśli tak stać się nie może, prymas Polski.

 

X. EDUKACJA DZIECI KRÓLEWSKICH
Zapis w Konstytucji mówi, że Sejm wyznaczy osobę, która będzie składała posłom i senatorom meldunki, jak przebiegają postępy w edukacji dziedziców tronu.

XI. SIŁA ZBROJNA NARODOWA
Ostatni artykuł stwierdza konieczność posiadania przez Polskę silnej armii, która powinna składać przysięgę na wierność narodowi, królowi i na obronę Konstytucji.

Choć Konstytucja 3 maja obowiązywała jedynie przez 14 miesięcy, była wielkim osiągnięciem narodu polskiego chcącego zachować niezależność państwową oraz zapewnić możliwość rozwoju gospodarczego i politycznego kraju.

Oryginał rękopiśmienny dokumentu Konstytucji 3 Maja jest traktowany w Polsce jak relikwie narodowe. Początkowo był przechowywany w Wilanowie w zbiorach Archiwum Publicznego Potockich zgromadzonych przez Stanisława Kostkę Potockiego, uczestnika obrad Sejmu Czteroletniego. W latach 70. XIX wieku na mocy umów rodzinnych archiwum zostało przekazane do podkrakowskich Krzeszowic, a po 1945 roku powróciło do Warszawy i znalazło się w Archiwum Głównym Akt Dawnych.

Pochodząca ze zbiorów Biblioteki Narodowego Instytutu Kultury i Dziedzictwa Wsi „Ustawa Rządowa : prawo uchwalone dnia 3. maia, roku 1791.. w Warszawie” liczy 36 stron, wydrukowano ją w Drukarni Uprzywileiowaney M. Grʻolla w 1791 roku. Jest dostępna jest w zarówno w formie papierowej i elektronicznej.

Jedną z piękniejszych pieśni patriotycznych, która powstała na kanwie uchwalenia „Konstytucji 3 Maja” jest utwór „Witaj majowa jutrzenko, świeć naszej polskiej krainie, uczcimy ciebie piosenką, która w całej Polsce słynie. Witaj maj, trzeci maj, u Polaków błogi raj”.

Zapraszamy do naszego Katalogu: http://gamma.cbr.edu.pl/F/?local_base=CAL01
oraz na stronę Rolniczej Biblioteki Cyfrowej: http://mars.cbr.edu.pl:8080/dlibra

Oprac. Bogusław Wiśniewski
Red. Joanna Radziewicz
Fot. polona.pl – domena publiczna i wikidedia.pl