3 maja przypada 230 rocznica uchwalenia Konstytucji 3 maja. Jako pierwszy tego rodzaju dokument w Europie, a drugi na świecie, jest jednym z największych polskich osiągnięć.

Okoliczności uchwalenia Konstytucji 3 maja

Przełom lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych był ostatnią próbą ratowania Rzeczpospolitej. Od 1788 roku obradował w Warszawie Sejm Wielki, zwany później Czteroletnim. Prace nad Ustawą Rządową, bo tak brzmi pełna nazwa dokumentu, rozpoczęły się w grudniu 1790 roku. Oprócz króla Stanisława Augusta Poniatowskiego nad jej treścią pracowali również polityk, pisarz i duchowny katolicki Hugo Kołłątaj, polityk, historyk i publicysta Ignacy Potocki oraz sekretarz królewski Scipione Piattoli. Konstytucja będąca szerokim kompromisem polityczno-społecznym zachowała m.in. ustrój stanowy, ograniczyła demokrację szlachecką, zniosła liberum veto i możliwość zawierania konfederacji, które uniemożliwiały funkcjonowanie państwa.

Warto zadać pytanie w jaki sposób przyjęto Ustawę Rządową? W lutym 1792 roku na terenie całej Rzeczpospolitej odbyły się sejmiki. Poza jednym, wołyńskim, wszystkie opowiedziały się za przyjęciem Konstytucji, co stanowiło niemal pełne poparcie dla działań króla i Sejmu.

Konstytucja 3 maja a ludność wiejska

Ludność chłopska ujęta została w treści Konstytucji dwukrotnie, tj. w Artykule IV pt. „Chłopi włościanie” oraz Artykule XI pt. „Siła zbrojna narodowa”.

W pierwszym z wymienionych odwołano się do ludności rolniczej jako najliczniejszej, a zarazem „najdzielniejszej w kraju siły”, czyli narodzie. Chłopom umożliwiono zawieranie umów z właścicielami dóbr, które musiały być dotrzymywane przez obie ze stron. Prawnie objęto ich „opieką rządu krajowego”, co w razie sporu lub nie przestrzegania umów przez wspomnianego właściciela pozwalało na odwołanie się do sądu. Z kolei tym, którzy dopiero przybywali oraz powracali z emigracji zapewniono wolność, także osobistą.

W Konstytucji nie zniesiono poddaństwa i pańszczyzny. Należy podkreślić, że sprawa chłopska nie należała do łatwych. Ustrój Rzeczpospolitej opierał się na szlachcie i możnych, a ci byli właścicielami dóbr, w których żyli i pracowali chłopi. Nadanie ludności wiejskiej większych praw byłoby szkodą dla tych pierwszych, zwłaszcza w wymiarze ekonomicznym. Ponadto, w Konstytucji potwierdzono prawo o miastach „Miasta Nasze Królewskie wolne w państwach Rzeczypospolitej” z 18 kwietnia 1791 roku, w którym umożliwiono nobilitację społeczną i polityczną mieszczan.

W Artykule XI Konstytucji, poruszającym sprawy wojska i obrony granic, przeczytać można, że „wszyscy przeto obywatele są obrońcami całości i swobód narodowych”. Chłopi zostali uznani za pełnoprawnych obywateli, którzy w przypadku zagrożenia zobowiązani byli do obrony państwa, jak również sami na nią zasługiwali.

Czy Konstytucja 3 maja rzeczywiście coś zmieniła?

 Przegrana w wojnie z Rosją (1792, tzw. wojna w obronie Konstytucji) oraz II rozbiór Polski (1793) wstrzymały wprowadzenie proponowanych reform. Polepszenie sytuacji chłopów w Rzeczpospolitej zapowiadał uniwersał połaniecki z 7 maja 1794 roku, którego realizację uniemożliwił III rozbiór Polski (1795). Z kolei likwidację poddaństwa i pańszczyzny oraz uwłaszczenie, czyli nadanie ludności chłopskiej ziemi na własność, wprowadzono dopiero w okresie zaborów.

Założenia Konstytucji 3 maja nie weszły w życie, jednak jej tożsamościowa i wspólnototwórcza rola jest niepodważalna. Stworzona „dla dobra powszechnego, dla ugruntowania wolności, dla ocalenia ojczyzny naszej i jej granic” zyskała w trakcie dziewiętnastowiecznych walk niepodległościowych wymiar symboliczny. Współcześnie, obok 11 listopada, obchody uchwalenia Konstytucji 3 maja są najważniejszym świętem narodowym.

Dr Sylwia Nehring
Fot. https://pl.wikipedia.org/wiki/Konstytucja_3_maja#/media/Plik:Oath_of_confirmation_of_Constitution_of_the_3rd_May_1791.PNG – domena publiczna
Fot. https://pl.wikipedia.org/wiki/Konstytucja_3_maja#/media/Plik:Konstytucja_3_maja_rekopis_1.jpg – domena publiczna
Fot. https://pl.wikipedia.org/wiki/Konstytucja_3_maja#/media/Plik:Konstytucja_3_Maja.jpg – domena publiczna

Źródła
-Tekst Konstytucji 3 Maja ze strony Biblioteki Sejmowej, http://libr.sejm.gov.pl/tek01/txt/kpol/1791.html, [30.04.2021]
-Treść Konstytucji 3 Maja oraz Prawa o miastach
-„Ustawa rządowa z dnia 3 Maja 1791 r.”, Warszawa 1920.

Bibliografia
-Adam Leszczyński, Ludowa Historia Polski, Warszawa 2020.
-Jerzy Łojek, Ku naprawie Rzeczypospolitej. Konstytucja 3 Maja, Warszawa 1988.
-Emanuel Rostworowski, Ostatni król Rzeczypospolitej. Geneza i upadek Konstytucji 3 maja, -Warszawa 1966.

Uzupełnienie – przykłady ilustracji
-Obraz Jana Matejki „Konstytucja 3 Maja 1791 roku” (1891r.)
-Obraz Jana Piotra Norblina „Uchwalenie Konstytucji 3 Maja”
-Rycina Gustawa Tauberta „Przysięga na Konstytucje  3 Maja”
-Zdjęcie Ustawy Rządowej z 3 maja 1791 roku