Biblioteka Narodowego Instytutu Kultury i Dziedzictwa Wsi Oddział w Puławach posiada cenny księgozbiór, który liczy około 360 tysięcy jednostek bibliotecznych, w tym 207 tysięcy wydawnictw zwartych, około 139 tysięcy wydawnictw ciągłych i 12 tysięcy zbiorów specjalnych. W zbiorach biblioteki znajdują się dwie cenne kolekcje: stare druki (828 woluminów z XVI–XVIII wieku) i polonica XIX-wieczne (około 8200 woluminów), które tworzą Narodowy Zasób Biblioteczny. W tym miejscu chcemy Państwu prezentować najciekawsze i najcenniejsze kolekcje, które biblioteka posiada w swych zbiorach. Zapraszamy również do odwiedzenia Biblioteki NIKIDW Oddział w Puławach, gdzie czytelnicy mają możliwość bezpośrednio zapoznać się z wybranymi tytułami.

***

Adam Chętnik
„O Kurpiach”
Warszawa, 1919

Region kurpiowski znajduje się na terenie trzech województw: mazowieckiego, podlaskiego i warmińsko-mazurskiego. Kurpie to zarówno nazwa regionu, jak i osób zamieszkujących te tereny. Pochodzi od obuwia plecionego z lipowego łyka. Początkowo było to przezwisko nadane przez okoliczną ludność. Sami Kurpie zaś nazywali się Puszczakami, bowiem zamieszkiwali obszary dwóch puszcz mazowieckich – Puszczy Zielonej i Puszczy Białej.

Kurpie są jedną z najciekawszych grup etnograficznych w Polsce. Przez długi czas zajmowali się gospodarką leśną i zajęciami z tym związanymi. Byli bardzo dobrymi bartnikami, rudnikami i myśliwymi. Od początku osadnictwa rządzili się własnym prawem bartnym i podlegali jedynie polskiemu królowi. Niejednokrotnie wykazywali się męstwem w walkach o wolność ojczyzny, czy to podczas potopu szwedzkiego, czy w czasie powstania listopadowego i styczniowego oraz w czasie I i II wojny światowej.

Kurpie to bogata i niepowtarzalna kultura, wyrażająca się w mowie, stroju, śpiewie, tańcach, obyczajach, twórczości ludowej i budownictwie. Jeszcze przed I wojną światową region ten zyskał swojego „ambasadora” w osobie Adama Chętnika, etnografa, muzealnika, działacza społecznego, a przede wszystkim miłośnika i badacza kultury kurpiowskiej, autora książek poświęconych Kurpiom Puszczy Zielonej i założyciela Skansenu Kurpiowskiego w Nowogrodzie. Tworzył również poezję, był muzykiem amatorem grającym na wielu instrumentach, twórcą i reżyserem zespołu pieśni i tańca oraz lutnikiem.

„Hen, gdzie piaski i moczary, Gdzie zielone zawsze bory, Gdzie zamieszka! ludek stary, Dzielny, bitki, rzeźki, skory; Gdzie junacze kwitły czasy, Gdzie zwierz błąkał się w gęstwinie, Tam „Zielonej Puszczy” lasy, A przez puszczę Narew płynie„. („Z pieśni o Kurpiach” Adam Chętnik)

Wśród bogatego dorobku literackiego Adama Chętnika ze zbiorów Biblioteki Narodowego Instytutu Kultury i Dziedzictwa Wsi polecamy wydaną w 1919 roku książkę – „O Kurpiach”.

Autor pisząc słowa: „Chciałbym widzieć Kurpiów, jako światłych, mądrych i dzielnych obywateli puszczy i Polski (…). A przede wszystkiem niech każdy światły puszczak nie wstydzi się powiedzieć: Kurpiem był mój dziad i ja Kurpiem jestem!”, stworzył pewien model tożsamości równocześnie lokalnej i narodowej, łącząc postawę obiektywnego badacza z subiektywnymi odczuciami mieszkańca tejże lokalności: „Jako ich rodak, radbym widzieć dawną puszczę piękną i szczęśliwą” – kontynuował – „Chciałbym widzieć Kurpiów, jako godnych spadkobierców «praw bartnych» i męstwa Stacha Konwy – dzielnego Kurpia, który jeszcze kopca pamiątkowego nie doczekał się u swych rodaków„.

Autor twierdził, że mieszkańcy Kurpiowszczyzny powinni mieć świadomość odrębności tego regionu, czyli przekonanie o jego ważności. W poznaniu rodzimej, najbliższej tradycji i kultury upatrywał szansę na jej „ocalenie od zapomnienia” oraz uformowanie tożsamości kurpiowskiej”.
Badacz, przekonany, że „Kurpie dawni już się kończą”, ponieważ „Ślepe i kosmopolityczne naśladowanie miast kroczy tu z całą okazałością, nie znajdując mocnej tamy”, pragnął wzbudzić w młodych pokoleniach ducha regionalnego patriotyzmu przez zachowanie pamiątek po przemijającej kulturze materialnej i duchowej.

 

W liczącej niewiele, bo 50 stron książce Adam Chętnik opisuje tereny, na których osiedlił się lud zwany obecnie Kurpiami. Kolejne rozdziały pokazują życie „puszczaków”, ich historię dzień codzienny, sposoby utrzymania, obyczaje. Autor prezentuje również system prawa i sądownictwa jaki obowiązywał w tzw. „rzeczypospolitej kurpiowskiej” czyli „najpierwszy w Polsce wytwór prawodawstwa ludowego – prawo bartne„. Zwraca uwagę na fakt, iż Kurpie to lud myśliwski i nie jest gołosłownym stwierdzenie, że „strzela jak Kurp” czyli celnie.

Rozdział V dzieła poświęcony jest architekturze wsi i chałup kurpiowskich, czyli budownictwu wiejskiemu. Odrębnym tematem, któremu Adam Chętnik poświęcił dużo uwagi w książce jest „Życie domowe puszczaków, ich ubiór i obyczaj; zwyczaje i mowa”. Tu tekst przeplatany jest fragmentami piosenek, przyśpiewek, rymowanek czy wierszy z kurpiowskich wesel.

Pisząc o gwarze tzw. „ogólno-mazowieckiej” mówi, że Puszczak nie powie Kurp tylko Kurpś, piwo tylko psiwo, piasek czyli psiasek i sugeruje powstanie odrębnego słownika gwary kurpiowskiej. Ostatnie dwa rozdziały poświęca zagrożeniom jakie czyhają na Kurpiów i ich tereny zamieszkania, czyli puszcze – wojny, grabieżcza działalność zaborców, demoralizacja samego społeczeństwa.
Optymistyczny jest ostatni VIII rozdział książki – „Jak Kurpie nie dają się biedzie i jak można podźwignąć puszczę”. Poprzez swoją twórczość Adam Chętnik z pewnością przyczynił się do zachowania kultury kurpiowskiej. W swoich dziełach barwnie opisywał tutejsze zwyczaje, życie codzienne, stroje czy sposób bycia mieszkańców Kurpiowszczyzny.

Polecamy wydaną w 1919 roku nakładem Wydawnictwa M. Arcta z Warszawy z Serii Nasz Kraj nr 3 pod redakcją Aleksandra Janowskiego książkę: Adama Chętnika – „O Kurpiach” ilustrowaną 6 rycinami.

Wykaz wydawnictw Adama Chętnika w zbiorach Biblioteki Narodowego Instytutu Kultury i Dziedzictwa Wsi

1. Puszcza Kurpiowska. Warszawa, 1913.
2. Dla krajoznawstwa: książeczka z rysunkami dla ludu i młodzieży. Warszawa, 1913.
3. Chata kurpiowska. Warszawa, 1915.
4. Wycieczki na wsi: czyli o tem jak młodzież i lud wiejski mają Polskę poznawać i ją kochać. Warszawa, 1916.
5. Z moich wycieczek. [Cz.]1, Wycieczka w Piotrkowskie i Kieleckie. Warszawa, 1917.
6. Wieś wzorowa: projekty młodzieży ludowej skupiającej się przy „Drużynie”. Warszawa, 1917.
7. Młodzież wiejska i jej organizacja. Warszawa, 1918.
8. Złe obyczaje i przyzwyczajenia: których lud wiejski w życiu codziennym strzedz się powinien [Cz.]. 1. Warszawa, 1918.
9. Bogactwa ziem polskich. Warszawa, 1918.
10. Jak ojcowie nasi żywili Europę. Warszawa, 1918.
11. Co może zrobić młodzież na wsi. Warszawa, 1918.
12. Z pieśni o Kurpiach. Warszawa, 1919.
13. O Kurpiach. Warszawa, 1919.
14. Kurpie. Kraków, 1924.
15. Warunki gospodarczo-kulturalne na pograniczu kurpiowsko-mazurskim: rozwój stosunków osiedleńczych, leśnych, rolnych itp. opartych na przykładach i cyfrach z uwagami o tem, jak podnieść stan gospodarczy i kulturalny ludu puszczańskiego nad Narwią. Łomża, 1927.
16. O przyszłą kulturę wsi polskiej. Warszawa, 1929.
17. Pożywienie Kurpiów: jadło i napoje zwykłe, obrzędowe i głodowe. Kraków, 1936.
18. Życie puszczańskie Kurpiów. Warszawa, 1971.
19. Z puszczy zielonej. Warszawa, 1978.
20. Równianka kurpiowska: wybór z prac Adama Chętnika / oprac. Adam Dobroński. Ostrołęka, 1992.

Wydawnictwa o Adamie Chętniku w zbiorach Biblioteki Narodowego Instytutu Kultury i Dziedzictwa Wsi

1. Adam Chętnik – Kurp i Polak: materiały sesji popularnonaukowej w setną rocznicę urodzin doc. dr Adama Chętnika z dnia 19 października 1985 r. w Łomży / pod red. Czesława Brodzickiego. Łomża, 1987.
2. Pokropek, Marian: Adam Chętnik badacz Kurpiowszczyzny: życie i twórczość publicystyczno-naukowa oraz działalność muzealna i oświatowa. Ostrołęka, 1992.
3. Adam Chętnik: patriota, uczony, społecznik, polityk / redakcja naukowa Janusz Gmitruk. Warszawa: Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego, 2017.

Zapraszamy do naszego Katalogu: http://gamma.cbr.edu.pl/F/?local_base=CAL01
oraz na stronę Rolniczej Biblioteki Cyfrowej: http://mars.cbr.edu.pl:8080/dlibra
na której znajdą Państwo inne ciekawe wydawnictwa.

Oprac. Bogusław Wiśniewski
Red. Joanna Radziewicz
Fot: wikiedia.pl – domena publiczna
Fot. Encyklopedia Powszechna Samuela Orgelbranda (skan: Narodowy Instytut Kultury i dziedzictwa Wsi)
Fot. Adam Chętnik „O Kurpiach”. Warszawa, 1919 (skan: Narodowy Instytut Kultury i dziedzictwa Wsi)