Siedzibą Narodowego Instytutu Kultury i Dziedzictwa Wsi, a wcześniej Centralnej Biblioteki Rolniczej jest zabytkowy gmach przy Krakowskim Przedmieściu. Wcześniej mieściło się w nim Muzeum Przemysłu i Rolnictwa – instytucja skupiająca grono wybitnych naukowców i badaczy. Główną misją tej placówki była edukacja społeczeństwa polskiego oraz upowszechnianie nowości z dziedziny przemysłu i rolnictwa. Zadania te realizowano poprzez pracownie naukowe, które umożliwiały młodym ludziom kształcenie w języku polskim. W latach 1885-1939 Muzeum prowadziło ożywioną działalność gromadząc zbiory, zakładając bibliotekę, organizując odczyty, wykłady, a także kursy zawodowe i korespondencyjne, inicjując powstawanie filmów oświatowych oraz prowadząc działalność wystawienniczą i pokazową.

Nasilenie ucisku narodowego przez władze carskie po upadku powstania styczniowego spowodowało wzmożenie walki o zachowanie kultury polskiej, a przede wszystkim języka ojczystego. Jedną z instytucji, która na szeroką skalę prowadziła akcję na rzecz utrzymania kultury narodowej było Muzeum Przemysłu i Rolnictwa, założone w 1875 roku w Warszawie. To właśnie tutaj skupiał się ruch umysłowy i naukowy ówczesnej Warszawy. W salach wykładowych odbywały się odczyty w języku polskim; młodzież uczestniczyła w zajęciach prowadzonych przez młodych polskich naukowców.

Muzeum Przemysłu i Rolnictwa stało się również ważnym ośrodkiem organizacji szkolenia zawodowego, zwłaszcza rolniczego. W 1907 roku otwarto „Kursy Rzemieślniczo-Przemysłowe” z polskim językiem wykładowym, które miały na celu podniesienie wykształcenia ogólnego i zawodowego rzemieślników i pracowników fabrycznych oraz specjalne kursy z zakresu różnych gałęzi przemysłu np.: stolarstwa, gorzelnictwa czy mleczarstwa.

Wobec szybkiego rozwoju rolnictwa na ziemiach byłego zaboru rosyjskiego zaistniała potrzeba zorganizowania polskiej wyższej uczelni rolniczej. Odpowiedzią na nią było uruchomienie w październiku 1911 roku kursów rolniczych i technicznych, które w zamyśle miały być uczelnią odpowiadającą poziomowi studiów Akademii Rolniczej w Dublanach. W nowo otwartej placówce przy ulicy Miodowej nr 17 rozpoczęło zajęcia 183 słuchaczy. W miarę upływu czasu i coraz większej ilości uczniów, przeniesiono część wykładów i ćwiczeń do budynku Muzeum, które dysponowało 3 salami wykładowymi. W celu łączenia wiedzy teoretycznej z praktyką dla uczestników kursów urządzano wycieczki do zakładów rolniczych i przetwórczych oraz założono poletka doświadczalne. Kursy były odpłatne, a prawo do uczęszczania na wykłady mieli zarówno mężczyźni jak i kobiety. Każdy z uczestników, który złożył przewidziane programem egzaminy i napisał pracę dyplomową otrzymywał świadectwo ukończenia kursu. Pod koniec pierwszej wojny światowej kursy przemysłowo-rolnicze zostały przekształcone w Wyższą Szkołę Rolniczą, która dnia 17 września 1918 roku została upaństwowiona i otrzymała nazwę Królewsko-Polskiej Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego. Miała ona dwa wydziały: rolny i leśny.

Z chwilą odzyskania niepodległości przez Polskę kształceniem w zakresie nauk rolniczych, zajęła się Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego, niemniej jednak popularyzacja wiedzy o postępie w rolnictwie nie przestała być przedmiotem zainteresowania Muzeum. Zachętą do kontynuowania prac w tym zakresie były liczne głosy rolników domagających się, aby Muzeum w swoich zbiorach obrazowało stan rozwoju polskiego rolnictwa, a zwłaszcza gleboznawstwa, produkcji roślinnej i ochrony roślin.

Na pierwszym kongresie rolniczym, który odbył się w czerwcu 1924 roku w Warszawie podjęto decyzję o utworzeniu Muzeum Rolniczego, stwierdzono bowiem, że: „nasz kraj jest wybitnie rolniczy, zróżnicowany gospodarczo, przyrodniczo, niedawno scalony po rozbiorach. Z tego względu musi się zdobyć na instytucję, która by dała możność zsyntetyzowania i umocnienia warunków naszej produkcji rolnej, od której rozwoju w lwiej części zależą przecież dalsze losy Rzeczypospolitej”. Według dyrektora Stanisława Leśniowskiego „Zbiory rolnicze muszą mieć nie tylko charakter ściśle naukowy i muzealny, lecz powinny odpowiadać potrzebom praktycznego życia. Muszą one służyć do celów dydaktycznych, ekonomicznych, a nawet handlowych. Z tych więc względów obok zbiorów ekspozycyjnych powinny znajdować się pracownie rolnicze i biblioteki, specjalistyczne gabinety pomocy naukowych i różnych kolekcji oraz wzorów dla szkół, urzędów państwowych, instytucji handlowych i osób prywatnych”. Początkowo utworzono stałe ekspozycje gleboznawstwa, produkcji roślinnej, ogrodnictwa, pszczelarstwa i ochrony roślin, a z czasem także hodowli drobiu.

Oprócz tego o dalszym rozwoju Muzeum świadczyła m.in. ożywiona działalność wystawiennicza. Już w 1934 roku wraz z Wileńskim Towarzystwem Lniarskim zorganizowano wystawę pt.: „Len Polski”. Wynikało to z zainteresowania rolników nasionami kwalifikowanymi roślin oleistych oraz z dużego zapotrzebowania na płótno lniane, wykorzystywane do szycia mundurów ćwiczebnych dla wojska. Od 19 maja do 10 czerwca odwiedziło ją 80 tysięcy zwiedzających.

Wzrastające zainteresowanie zagadnieniami gospodarczymi leśnictwa oraz szeroko dyskutowana problematyka ochrony przyrody były bodźcem do zorganizowania kolejnej wystawy, tym razem poświęconej leśnictwu. Ekspozycja miała na celu uczulenie społeczeństwa na ochronę bogactw leśnych oraz miała pomóc w zrozumieniu wysiłku wkładanego w hodowlę i pielęgnację lasów. Została zaprezentowana w 1936 roku podczas Targów Wschodnich we Lwowie. W ciągu 10 dni odwiedziło ją 200 tysięcy osób.

Poza pracami czysto muzealnymi dużo wysiłku wkładano również w szerzenie oświaty i upowszechnianie szkolnictwa zawodowego. Rozszerzona została działalność w zakresie szkolenia monterów i elektryków. Muzeum zorganizowało także szkołę cukierniczą i Kursy Korespondencyjne im. Stanisława Staszica działające od 1925 roku. Ich podstawowym zadaniem było umożliwienie szerokiemu ogółowi rolników-praktyków zdobycie lub uzupełnienie wiedzy zawodowej, dzięki zastosowaniu nowoczesnej, jak na ówczesne czasy metody przekazywania wiadomości drogą korespondencyjną. Dzieliły się one na dwie podstawowe kategorie: kursy ogólno-rolnicze, które obejmowały całość zagadnień związanych z rolnictwem – organizowane na różnych poziomach oraz kursy specjalistyczne obejmujące jedną dziedzinę gospodarki rolnej, przeznaczone dla specjalistów. Warto również wspomnieć o Kursach Melioracyjnych prowadzonych przez Muzeum Przemysłu i Rolnictwa od 1927 roku, których otwarcie było związane z rozwojem robót melioracyjnych na wsiach, a co za tym idzie zapotrzebowaniem na kadrę fachową, zarówno niższego jak i wyższego szczebla.

W latach 1930-1932 przy Muzeum Przemysłu i Rolnictwa prowadzone było „Biuro współpracy z instruktorami rolnymi”, którego działalność polegała na organizacji oddziałów przy wyższych uczelniach rolniczych, organizowaniu wielu kursów, konferencji, odczytów i praktyk dla instruktorów rolniczych. Dział wydawniczy prowadził dwa czasopisma: miesięcznik „Organizacja Przysposobienia Rolniczego” (późniejsza „Współpraca”) oraz dwutygodnik „Przysposobienie Rolnicze”. W 1932 roku Biuro zostało zlikwidowane, a czasopisma przekazano Związkowi Izb i Organizacji Rolniczych.

Do prac oświatowo-rolniczych zaliczyć należy także działalność Komisji Radiofonicznej Rolniczej, utworzonej przy Muzeum w 1927 roku, która zajmowała się przygotowaniem programów popularnych odczytów rolniczych, wygłaszanych potem przez radio. Opracowano także programy ramowe systematycznych kursów z dziedziny spółdzielczości rolniczej, ogrodnictwa, pszczelnictwa i organizacji gospodarstw. Dla ułatwienia odbioru wydawano ilustrowane ulotki zawierające skrót danego odczytu, wraz z podaniem literatury uzupełniającej. Komisja została rozwiązana w 1934 roku.

W 1927 roku została też powołana Komisja Pomocy Naukowych, którą po roku włączono do Instytutu Filmowego. Wykonała ona szereg przeźroczy z dziedziny produkcji roślinnej, hodowli bydła, sadownictwa, mleczarstwa i budownictwa oraz wyprodukowała 7 filmów rolniczych, które były pierwszymi tego rodzaju przedsięwzięciami w Polsce. Były one wypożyczane różnym organizacjom rolniczym w celach propagandowych. Prowadzono także bezpłatne wyświetlanie filmów rolniczych w Instytucie Filmowym dla instruktorów i kierowników akcji oświatowej w Polsce. W 1935 roku Instytut przejęła Polska Agencja Telegraficzna.

Działalność Muzeum Przemysłu i Rolnictwa w Warszawie przerwał napad hitlerowski na Polskę w 1939 roku. Gmach przy ul. Krakowskie Przedmieście 66 został zbombardowany, zbiory spłonęły lub zostały rozgrabione przez okupanta. Zniszczenie placówki nie oznaczało jednak całkowitego zaprzestania jej działalności. Jej pracownicy w miarę możliwości prowadzili na terenie Warszawy tajne prace oświatowe. W latach 1941-1944 uczestniczyli oni w pracach dydaktycznych nielegalnie działającej Politechniki na wydziałach architektury, mechaniki i inżynierii oraz w szkole monterów-elektryków.

Publikacja w zbiorach Biblioteki NIKiDW:

Dwudziestopięciolecie Muzeum Przemysłu i Rolnictwa w Warszawie” (1875-1900) Warszawa, 1901

Tekst: Joanna Radziewicz
Fot. wikipedia.pl – domena publiczna
Fot. cbr.gov.pl

Źródła:

1. Pięćdziesięciolecie Muzeum Przemysłu i Rolnictwa w Warszawie 1875-1925. Warszawa 1926.
2. Rogala W.: Działalność Muzeum Przemysłu i Rolnictwa w zakresie podnoszenia poziomu rolnictwa i kultury wsi w latach 1918-1939. Rocznik Muzeum Rolnictwa w Szreniawie T.8 1975 s.42-78.
3. Rogala W.: Wkład Muzeum Rolnictwa w podnoszenie wiedzy i kultury rolnej w latach 1875-1969. Rocznik Muzeum Rolnictwa w Szreniawie T.2 1970 s.139-153.
4. Łapacz T., Krajewska-Tartakowska B.: Muzeum Przemysłu i Rolnictwa. Słownik Polskich Towarzystw Naukowych T.2 Cz.2 s.278-287.
5. Leśniowski S.: Muzeum Przemysłu i Rolnictwa w Warszawie (Działalność na polu rolnictwa w okresie powojennym). Księga Pamiątkowa na 75-lecie „Gazety Rolniczej” 1861-1935 T.1 s.127-135.