Ideałem społecznym każdego pierwiastka kultury jest ogarnięcie przezeń całego społeczeństwa, jest nadanie wspólnych cech cywilizacyjnych wszystkim społecznym warstwom, jest wytworzenie idealnych łączników między duszami ponad przepaściami strasznych materialnych nierówności i przeciwieństw. Styl zakopiański spełnił to zadanie1.

Kim był Stanisław Witkiewicz?

Stanisław Witkiewicz urodził się 21 maja w 1851 roku w Poszawszu. Pochodził z rodziny szlacheckiej herbu Nieczuja, w której dużą rolę przywiązywano do polskości i wartości patriotycznych. Za udział w powstaniu styczniowym (1863-1864) ojca, matkę oraz najstarsze rodzeństwo władze carskie skazały na zesłanie do Tomska. W podróży towarzyszyły im dwie córki oraz młody Stanisław. Po kilkuletnim pobycie na Syberii Witkiewicz powrócił na krótko na ziemie polskie by niebawem rozpocząć studia za granicą2.
Wykształcenie w zakresie sztuk pięknych zdobył na akademiach w rosyjskim Petersburgu (1869-1871) oraz niemieckim Monachium (1872-1875). Studia na drugiej uczelni okazały się punktem zwrotnym w jego życiu. W okresie monachijskim Stanisław Witkiewicz zainteresował się kwestiami teorii i krytyki sztuki, zwłaszcza malarstwa, którym poświecił się w życiu zawodowym. Nawiązał również bliskie znajomości z przebywającymi tam artystami, reprezentantami nurtu polskiego realizmu – Józefem Chełmońskim oraz Aleksandrem i Maksymilianem Gierymskimi. Warto dodać, że od czasu pobytu w Petersburgu Witkiewicz przyjaźnił się z Henrykiem Siemiradzkim.
Po powrocie do Warszawy (1875), współpracował przez wiele lat z periodykami „Kłosy”, „Krytyka”, „Kurier Warszawski”, „Tygodnik Ilustrowany”, „Wisła”, „Życie”, a w 1884 roku został kierownikiem artystycznym tygodnika „Wędrowiec”. Był autorem cyklu polemicznego „Malarstwo i krytyka u nas” (1884-1885) oraz publikacji „Sztuka i krytyka u nas” (1891)3. Stanisław Witkiewicz w swojej pracy twórczej był cenionym malarzem, krytykiem, ilustratorem, poetą i architektem.

Początki stylu zakopiańskiego
Od lat siedemdziesiątych XIX wieku Stanisław Witkiewicz borykał się z licznymi problemami zdrowotnymi, w tym gruźlicą. W celach zdrowotnych w 1886 roku udał się po raz pierwszy do Zakopanego. Zafascynowany lokalną architekturą, sztuką ludową i krajobrazem rozpoczął prace nad ideą stylu zakopiańskiego4.

Stanisław Witkiewicz uznawany jest za twórcę tej koncepcji, jednak stricte nie od jego osoby zaczęło się zainteresowanie sztuką i architekturą góralską. Przyjmuje się, że pierwsi miłośnicy góralskiej kultury ludowej zjawili się w Zakopanem w 1886 roku. Wśród nich byli, początkowo kuracjusze, Maria i Bronisław Dembowscy, oraz Władysław Matlakowski. Ich zainteresowanie, a późniejsze kolekcjonerstwo, rozpoczęło się od przypadkowego przedmiotu – łyżnika. Witkiewicz opisał tę historię następująco: Szczęśliwa ręka (dodajmy: ręka Marii Dembowskiej), która z mroku chałupy wyniosła na blask słońca i myśli pierwszy łyżnik, zanieciła iskierkę, z której, jak mówią górale, „ospaliła się wielga watra”, której promienie sięgają najdalszych zakątków Polski5.

Pod koniec XIX wieku do Zakopanego zaczęło przybywać coraz więcej turystów. Chcąc naśladować zachodnie wzorce zaczęto budować góralskie wille w stylach szwajcarskim czy tyrolskim, spychając jednocześnie rodzime rozwiązania na bok. Rozwijające się wówczas kolekcjonerstwo i zamiłowanie do sztuki i architektury góralskiej miało zatem niebagatelne znaczenie. W 1888 roku powstało Muzeum Tatrzańskie w Zakopanem. Cztery lata później rozpoczęto budowę pierwszej willi projektu Witkiewicza, tj. Koliby. Jednocześnie ukazała się naukowa publikacja Władysława Matlakowskiego pt. „Budownictwo ludowe na Podhalu”, której rozszerzeniem była książka „Zdobienie i sprzęt ludu polskiego na Podhalu” (1901). Wprowadzeniem stylu zakopiańskiego do sztuki i architektury sakralnej stało się zaprojektowanie kapliczki Zygmunta Gnatowskiego w zakopiańskim kościele parafialnym (1899), kapliczki przydrożnej na Bystrem (1907) oraz kaplicy w Jaszczurówce (1908). Z kolei, pierwsza międzynarodowa nagroda pojawiła się już w 1900 roku we Francji za projekt murowanej willi autorstwa Franciszka Mączyńskiego. Styl zakopiański stracił charakter lokalny by wkrótce pojawić się na terenach Żmudzi, Rusi, Litwy, a nawet, w postaci indywidualnych zamówień, w niemieckiej Saksonii, Francji czy Stanach Zjednoczonych Ameryki. Ostatnimi znaczącymi wydarzeniami w procesie istnienia stylu były zalecenie praktykowania wspominanych wzorców architektonicznych na zebraniu Towarzystwa Sztuki Podhalańskiej (1909) oraz budowa nowego gmachu Muzeum Tatrzańskiego w Zakopanem (1913). Przyjmuje się, że koniec budownictwa i sztuki w stylu zakopiańskim nastąpił z chwilą śmierci Stanisława Witkiewicza, do której doszło 5 września 1915 roku w Lovranie (obecnie Chorwacja)6.


Cechy stylu zakopiańskiego

Do charakterystycznych architektonicznych rozwiązań stylu zakopiańskiego zalicza się wykonanie z płazów, wysokie podmurówki, ozdobne tarasy, ganki i kominy, liczne ryzality, ostre szczyty, uskoki i pazdury. Ponadto wymienić trzeba dekoracyjne sosrąby i otwory okienne oraz kalenice.
Zdobnictwo cechowały geometryczna ornamentyka, leluje, napisy i daty oraz bogate motywy botaniczne. Wzorowano się na endemicznych roślinach dziewięćsiłu, gałązek kosodrzewiny, lilii złotogłowia, maku halnego, ostrożnia, paproci, a także stosowanych już wcześniej miesiącznicy, szarotki, limby, róży i świerku.
Silne wpływy stylu zakopiańskiego widoczne były w sztuce użytkowej, czyli meblarstwie, jubilerstwie, tkactwie czy ilustratorstwie na przykładzie pocztówek7.

Polemika wokół stylu zakopiańskiego

Rosnąca popularność stylu zakopiańskiego przyciągnęła uwagę licznych zwolenników ale i przeciwników, co rozpoczęło kilkuletnią intensywną dyskusję. Krzewiciele tej idei odwoływali się do romantycznej tradycji i ludowych elementów w twórczości Adama Mickiewicza, Fryderyka Chopina czy Stanisława Moniuszki. Sam Witkiewicz, jako przeciwnik zagranicznych wzorców, twierdził, że zabijają oryginalną sztukę ludu, wśród której osiadła8. Argumentując wyjątkowość stylu zakopiańskiego pisał: Styl zakopiański w budownictwie, jak zresztą każdy styl, polega na pewnych stosunkach wymiarów i kształtów, pewnych warunkach wiązania i szczególnych pierwiastkach w zdobieniu. Wszystko to znajdowało się w starodawnej chacie góralskiej, ujęte w całość opartą na stałych, niezmiennych zasadach […] Chata góralska była źdźbłem owsa, rosnącym na płowej ziemi małego gazdostwa, dom w stylu zakopiańskim jest tym samym ziarnem, rzuconym w żyzną i bogatą ziemię i wyrastającym w bujną i silną roślinę. Różnica leży tylko w sile wzrostu, lecz treści jest jednaka – polska9.

Przeciwnicy podważali odrębność i ogólnonarodowy wymiar stylu. W jego początkowym okresie wiele form zapożyczono z rozwiązań austro-węgierskich, które, za czasów dyrektorów Czecha Franciszka Neużila i Węgra Edgara Kovátsa, dominowały w zakopiańskiej Szkole Przemysłu Drzewnego. Stosowane jako lokalne, w praktyce powielały wspomniane już szwajcarskie i tyrolskie. Ponadto, starano się zredukować styl do miana wzoru czy sposobu w jakim tworzono, zarzucając jednocześnie jego prostotę, by nie rzec prymitywność. Kolejnym argumentem była trudność zastosowania architektonicznych rozwiązań w budownictwie murowanym10.

Witkiewiczowska spuścizna

Według projektów architektonicznych Stanisława Witkiewicza zbudowano zakopiańskie wille: Koliba (1891-1892), Pepita (1893-1894, spłonęła w 1928 roku), Korwinówka (1895-1896), Zofiówka (1895-1896, spłonęła w 1946 roku), Dom pod Jedlami (1897).
Wśród innych przedsięwzięć w stylu zakopiańskim znalazły się m.in. dwory w Łańcuchowie, Kluczkowicach koło Opola Lubelskiego, Niemierczy na Wołyniu, jak również dworzec kolejowy w Syłgudyszkach na Litwie, gospoda w Zagłębiu Dąbrowskim czy Dom Zdrojowy w Połądzie11.
Współcześnie w witkiewiczowskiej Willi Koliba znajduje się Muzeum Stylu Zakopiańskiego, jako filia Muzeum Tatrzańskiego w Zakopanem12.
Wśród publikacji autorstwa Witkiewicza poświęconych tematyce tatrzańskiej wymienić należy:
Na przełęczy: wrażenia i obrazy z Tatr, Kraków 1891.
Bagno, Lwów 1903.
Styl zakopiański, z. 1, Pokój jadalny, Lwów 1904.
Na przełęczy: wrażenia i obrazy z Tatr. 1, Po latach, Lwów 1906.
Na przełęczy: wrażenia i obrazy z Tatr. 2, Tatry w śniegu, Lwów 1906.
Na przełęczy: wrażenia i obrazy z Tatr. 3, Na przełęczy, Lwów 1906.
Z Tatr, Lwów 1907.
Styl zakopiański, z. 2, Ciesielstwo, Lwów 1911.

Wspomnienie 170 rocznicy urodzin Stanisława Witkiewicza oraz jego wkładu w rozwój stylu zakopiańskiego warto zakończyć kolejnym już cytatem artysty: Nad głowami możnych i nad głowami biedaków wznosi się dach jednego stylu; kościół, salon i izba ubogiej chałupy jaśnieją blaskiem tego samego piękna. „Klasy niższe” stały się w tym wypadku źródłem pierwiastka cywilizacyjnego, obejmującego wszystkie warstwy społeczeństwa, pierwiastka, którego [William] Morris i [John] Ruskin, nie znalazłszy u ludu, szukali w sztuce wieków średnich13.

dr Sylwia Nehring
Fot. domena publiczna

Przypisy:
[1] S. Witkiewicz, O sztuce, krytyce artystycznej, stylu zakopiańskim, wybitnych twórcach, sprawach narodowych i społecznych, Warszawa 1972, s. 67.
[2] Ibidem, s. 10-12; Z. Piasecki, Stanisław Witkiewicz. Młodość i wczesny dorobek artystyczny, Warszawa 1983, s. 22-25, 29-31, 59-61.
[3] S. Witkiewicz, op. cit., s. 13-15; Z. Piasecki, op. cit., s. 206; Zob. M. Olszaniecka, Dziwny Człowiek (O Stanisławie Witkiewiczu), Kraków 1984, s. 134-139.
[4] J. Majda, Góralszczyzna i Tatry w twórczości Stanisława Witkiewicza, Kraków 1998, s. 37; S. Witkiewicz, op. cit., s. 15.
[5] J. Majda, Styl zakopiański, Kraków 1979, s. 3-4.
[6] Ibidem, s. 11-12; J. Majda, Góralszczyzna i Tatry…, s. 36, 37, 100.
[7] M. Stobiecka, Kolonialny regionalizm. Problem tożsamości w zakopiańskiej architekturze, http://miejsce.asp.waw.pl/kolonialny-regionalizm/, [data dostępu: 17.05.2021]; Zob. J. Majda, Styl zakopiański, s. 14, 22-26.
[8] Ibidem, s. 7.
[9] Ibidem, s. 44; S. Witkiewicz, O sztuce…, s. 67-68.
[10] J. Majda, Styl zakopiański…, s. 42-45; M. Stobiecka, op. cit.
[11] J. Majda, Góralszczyzna i Tatry…, s. 98-99.
[12] Muzeum Stylu Zakopiańskiego, https://muzeumtatrzanskie.pl/filie/willa-koliba-muzeum-stylu-zakopianskiego/, [data dostępu: 18.05.2021].
[13] S. Witkiewicz, O sztuce…, s. 67.

Bibliografia:
Majda J., Góralszczyzna i Tatry w twórczości Stanisława Witkiewicza, Kraków 1998.
Majda J., Styl zakopiański, Kraków 1979.
Muzeum Stylu Zakopiańskiego, https://muzeumtatrzanskie.pl/filie/willa-koliba-muzeum-stylu-zakopianskiego/, [data dostępu: 18.05.2021].
Olszaniecka M., Dziwny Człowiek (O Stanisławie Witkiewiczu), Kraków 1984.
Piasecki Z., Stanisław Witkiewicz. Młodość i wczesny dorobek artystyczny, Warszawa 1983.
Stobiecka M., Kolonialny regionalizm. Problem tożsamości w zakopiańskiej architekturze, http://miejsce.asp.waw.pl/kolonialny-regionalizm/, [data dostępu: 17.05.2021].
Witkiewicz S., O sztuce, krytyce artystycznej, stylu zakopiańskim, wybitnych twórcach, sprawach narodowych i społecznych, Warszawa 1972.