W dawnych czasach bursztyn był uznawany za kamień niezwykle tajemniczy. Długo nie potrafiono wytłumaczyć jego pochodzenia oraz właściwości. Funkcjonowały liczne przekazy pisemne i ustne próbujące wyjaśnić fenomen powstawania tego pięknego kamienia. Otaczająca go aura tajemniczości sprawiła, że z czasem zaczęto mu przypisywać cechy magiczne. Być może przywieziony przez nas z wakacji bursztynowy wisiorek także skrywa w sobie niezwykłą moc…

Znaczenie bursztynu

Bursztyn był znany już w starożytności. Odnalezione podczas prac archeologicznych bursztynowe wisiorki, z geometrycznymi ornamentami, nacięciami, a niekiedy podobiznami ludzi i zwierząt mogły służyć jako amulety stosowane w magii łowieckiej przez dawnych mieszkańców krajów nadbałtyckich. Z kolei płaskie zawieszki z motywem krzyżowo przecinających się punktów można łączyć z kultem boga słońca. W okresie neolitu spotykane były bursztynowe ofiary zakładzinowe pod domami, chroniące mieszkańców przed rozmaitymi nieszczęściami.

Fot. 1

W starożytnym Rzymie kruszec ten był popularnym materiałem zdobniczym, przypisywano mu także moc ochronną. Jeszcze do końca IV wieku n.e. był traktowany jako wyznacznik luksusu i bogactwa. Lekarze greccy, jak Hipokrates, Areteusz z Kapadocji i Galen, a także uczeni świata islamu, jak Ibn-al-Gazzar czy Awicenna, zalecali chorym bursztyn, podawany w formie pigułek lub mikstur, przygotowywanych z proszku bursztynowego z dodatkiem miodu, mleka, wody, piwa lub wina.

O okresie średniowiecza kamień ten był traktowany jako jeden z sześciu leków o najwyższej skuteczności terapeutycznej. Święta Hildegarda z Bingen zalecała spożywanie bursztynu w formie nalewki na piwie, winie lub wodzie przy bólach brzucha, a na mleku przy chorobach pęcherza. Inni średniowieczni medycy polecali go przeciw biegunce, do leczenia krwotoku, kaszlu i suchot, chorób oczu, zębów oraz jako środek zwiększający płodność. Polski lekarz i botanik Stefan Falimirz w zielniku „O ziołach i mocy ich” pisał, że bursztyn potrafi „serca uweselać, kordiakę oddalać i duchy posierać”. Poradniki medyczne zalecały noszenie pierścionka z bursztynem, najlepiej na małym palcu lewej ręki, a także okadzanie dymem bursztynowym miejsc dotkniętych epidemią dżumy. Wiele środków leczniczych zawierających bursztyn znał warszawki lekarz Jan Karol Jerzysław Freyer, autor pierwszej polskiej monografii „O bursztynie”. Wymieniał on różne specyfiki, jak: piżmo sztuczne, na cierpienia nerwowe, kwas bursztynowy, na dolegliwości histeryczne, apopleksję nerwową, paraliże i konwulsje towarzyszące gangrenie, tynkturę bursztynową i olej bursztynowy. Informował również, że angielscy lekarze zalecają okadzanie się bursztynem w przypadku gruźlicy.

Bursztyn w kulturze ludowej

Słowianie określali bursztyn nazwą „jantar”. Słowo to pochodzi od fenickiego wyrazu „janitar”, który oznacza żywicę. Pliniusz Starszy w „Historii naturalls” pisał o bursztynie: „Tworzy go sok wyciekający z drzew gatunku sosny, podobnie jak guma wycieka z wiśni, a żywica z sosny. Wytryska stamtąd w wyniku nadmiaru płynu, gęstnieje pod wpływem zimna albo czasu, albo też wody morskiej, kiedy na wiosnę wzburzone fale zmywają go z wysp. W każdym razie wyrzucony przez fale na brzeg okazuje się niesłychanie lotny, tak że zdaje się w wodzie wisieć, a na dnie nie osiada”

Fot. 2

Największe pokłady bursztynu kopalnego na terenie Polski znajdowały się w dorzeczu Narwi, w Borach Tucholskich, na Pojezierzu Kaszubskim, a także na Mazurach. Ziemie zamieszkałe przez Kurpiów były ubogie, więc surowiec ten pełnił tam bardzo ważną rolę. Okoliczna ludność tak silnie związała się z jego obróbką i eksploatacją, że kamień ten na stałe wszedł do historii kultury materialnej i duchowej tego regionu. Wpłynął na powstanie jego etnograficznej odrębności i przez wiele lat warunkował jego rozwój gospodarczy. Stare tradycje sztuki bursztyniarskiej zachowały się w kulturze ludowej przede wszystkim na Kurpiach, w mniejszym stopniu na Kaszubach, Warmii i Mazurach.

Bursztyny zdobiły tradycyjne kurpiowskie i kaszubskie stroje ludowe, chociaż biżuterię z tymi kamieniami noszono także w innych częściach kraju. Bursztyny najczęściej zamawiano dla młodej dziewczyny, przed jej zamążpójściem, niekiedy były prezentem od męża. Zgodnie z tradycją niestosownym było, aby kawaler obdarował nimi pannę, chyba, że była to oficjalna deklaracja jego uczuć. Wówczas przyjęcie takiego podarunku świadczyło o wzajemności i było niejako zgodą na dalsze wspólne życie. W rodzinach kurpiowskich bursztynowa biżuteria przechodziła z pokolenia na pokolenie. Stanowiła również ważną część stroju ślubnego. Po śmierci zakładano ją tylko w dwóch przypadkach, kiedy kobieta nie miała spadkobierców lub, jeśli wcześniej wyraźnie wyraziła takie życzenie. Bardzo dbano, aby każda dziewczyna dostała bursztyny w posagu. Musiały to być koniecznie wyroby miejscowych mistrzów, wykonane z lokalnego surowca. Jeśli jednak rodziców panny młodej nie było stać na taki podarunek, to często podczas wesela zachęcano gości do hojnych datków na ten cel, śpiewając:

A dajcież jej na burśtyny
Coby miała śtery syny,
Dajcie, dajcie, nie żałujcie,
Choć rubelka ochsiarujcie.

Przy kurpiowskim męskim stroju ludowym wyroby z bursztynu pełniły funkcję marginalną. Wykonywano z nich między innymi sprzączki do kapeluszy i guziki do lejbzików.

W gwarze kurpiowskiej funkcjonowały różne nazwy na określenie tego kamienia. Bursztyn posagowy był przeznaczany na wiano dla córek; bursztyn walutowy, pozwalał na uregulowanie rachunków w lokalnych sklepikach, ewentualnie można go było wymienić na inny towar; bursztyn podatkowy zastępował pieniądze, szczególnie w czasach kryzysu lub wojny; bursztyn kościelny składano na tacę jako ofiarę, zaś kadzidlański przeznaczano na zakup kadzideł. Mianem bursztynu pogrzebowego określano naszyjnik, który zgodnie z wolą zmarłej stanowił element stroju zakładanego do trumny. Bursztyn znachorski i leczniczy był wykorzystywany w rożnego rodzaju zabiegach medycznych i magicznych.

Lecznicze właściwości bursztynu

Fot. 3

W polskiej medycynie ludowej, zwłaszcza na terenie Kurpiów, bursztyn był bardzo popularnym środkiem leczniczym. Podawano go dzieciom w celu łagodzenia przykrych dolegliwości podczas ząbkowania. Leczono nim reumatyzm, choroby oczu i gardła. Powszechne było przekonanie, że noszenie surowej baryłki bursztynu lub innych wyrobów wykonanych z tego kamienia chroni przed bezpłodnością, dlatego kamień ten był ważnym elementem wiana panny młodej. Głęboko wierzono, że już samo założenie bursztynowej biżuterii chroni przed wszelkimi urokami i pozytywnie wpływa na zdrowie fizyczne i psychiczne. Kawałek nieoszlifowanego bursztynu przyłożony w okolice splotu słonecznego miał stabilizować pracę serca, układu krążenia i śledziony.
W XIX wieku składy aptekarskie były zaopatrzone w różnego rodzaju jantarowe balsamy, maści i nalewki służące zarówno do celów leczniczych, jak i kosmetycznych. Bursztyn polecano wówczas jako skuteczny środek przeciwko negatywnym skutkom palenia tytoniu. Z tego powodu dużą popularnością cieszyły się fajki i cygarniczki z bursztynowymi ustnikami.

Dobroczynne właściwości bursztynu zostały poparte wynikami badań naukowych. Odkryto, że kwas bursztynowy pobudza system nerwowy, reguluje pracę nerek i jelit, jest środkiem przeciwzapalnym i antytoksycznym. Na bazie tego składnika zaczęto, więc produkować maści i kremy na choroby reumatyczne, astmatyczne, owrzodzenia i podrażnienia skóry oraz środki stosowane w leczeniu schorzeń oskrzeli, gardła i tarczycy. Surowiec ten jest też wykorzystywany jako środek konserwujący żywność (E363) oraz w przemyśle kosmetycznym.

Tekst: Joanna Radziewicz

Fot. 1 domena publiczna: https://pixabay.com/pl/photos/sztuka-r%c4%99kodzie%c5%82o-koraliki-bursztyn-2812070/
Fot. 2 domena publiczna https://pixabay.com/pl/photos/%c5%bcywica-kora-tu%c5%82owia-drzewo-829323/
Fot. 3 i wyróżniająca, domena publiczna: https://pixabay.com/pl/photos/bursztyn-bursztyny-naszyjnik-418235/
Źródła:
1. Piskorz-Branekova E.: Biżuteria ludowa w Polsce. Warszawa: Sport i Turystyka – Muza, 2008.
2. Arabas I., Popiołek J., Pienińska A.: Bursztyn – leczniczy i magiczny. Panacea 2012 nr 2(39), s.32-33.
3. Rokicki P.: Cała prawda o bursztynie. Dokument dostępny w Word Wide Web: http://www.doz.pl/czytelnia/a1096-Cala_prawda_o_bursztynie.
4. Mierzwińska E.: Bursztyn w magii i lecznictwie. Dokument dostępny w Word Wide Web: http://www.amber.com.pl/zasoby/bursztyn/item/728-bursztyn-w-magii-i-lecznictwie