7 listopada świętujemy urodziny Marii Skłodowskiej-Curie, wielkiej polskiej uczonej, której dokonania zostały uhonorowane nagrodą Nobla. Niewielu wie, że obecna siedzibą Narodowego Instytutu Kultury i Dziedzictwa Wsi w Warszawie odegrała w Jej życiu istotną rolę.

Życie poświęcone nauce

Maria Skłodowska-Curie urodziła się 7 listopada 1867 r. w Warszawie jako najmłodsze z pięciorga dzieci. Rodzice byli nauczycielami. Wcześnie straciła matkę, Marię Bronisławę Skłodowską, która chorowała na gruźlicę. W 1882 roku, Maria ukończyła Rządowe Gimnazjum dla dziewcząt ze złotym medalem. Pragnęła kształcić się dalej, lecz rodzina nie miała na to środków. Udzielała więc korepetycji, pracowała kilka lat (1886-1889) w charakterze guwernantki w majątku Szczuki. Jednak jako pierwsza, na studia do Paryża wyjechała jej siostra, Bronisława, którą Maria wspierała finansowo do czasu ukończenia przez nią medycyny. Ostatecznie w roku 1891 Maria rozpoczęła naukę na Wydziale Fizyki i Chemii, a następnie Nauk Matematycznych, na Sorbonie. W Paryżu założyła rodzinę. Wraz z mężem, Pierre’em Curie prowadziła badania w laboratorium w starej szopie paryskiej Szkoły Fizyki i Chemii Przemysłowej, które doprowadziły do odkrycia w lipcu 1998 r. pierwiastka promieniotwórczego – polonu, nazwanego tak na cześć ojczyzny Marii. W grudniu tego samego roku odkryli kolejny pierwiastek – rad. W 1903 r. Maria Skłodowska-Curie obroniła doktorat z fizyki, jako pierwsza kobieta na świecie, oraz otrzymała nagrodę Nobla w tej samej dziedzinie wraz z mężem i Henri Becquerel’em.

 

Wielkie osiągnięcia i zaangażowanie

Po tragicznej śmierci Pierre’a Curie, w 1906 r., to Maria przejęła kierownictwo katedry i została pierwszą kobietą – profesorem Sorbony. Następne lata przyniosły skandal obyczajowy – romans z fizykiem Paulem Langevin’em, oraz kolejne sukcesy: drugą Nagrodę Nobla w 1911 r. w dziedzinie chemii, otwarcie pierwszej pracowni radiologicznej na ziemiach polskich w 1913 r. oraz, rok później, Instytutu Radowego w Paryżu. Wojna (1914-1918) przerwała prace Instytutu, lecz Maria zaangażowała się w organizację polowych stacji radiologicznych do prześwietlania żołnierzy na froncie, szkoląc jednocześnie personel do obsługi aparatury. Liczne kontakty międzynarodowe przysporzyły jej funduszy na dalsze badania. Dużo podróżowała, również do Polski, gdzie była przyjmowana z honorami. W 1932 r. prezydent Ignacy Mościcki otworzył Instytut Radowy w Warszawie wybudowany z funduszy pozyskanych przez Marię w Stanach Zjednoczonych. Zmarła 4 lipca 1934 r. na białaczkę, na którą zapadła w wyniku kontaktu z pierwiastkami promieniotwórczymi. Od 1995 r. prochy Marii i Pierre’a Curie spoczywają w paryskim Panteonie.

 

Początki pracy naukowej Wielkiej Noblistki

Maria Skłodowska już w 1884 r. zapisała się na kursy organizowane przez legendarną instytucję edukacyjną – tajny żeński uniwersytet, zwany „Uniwersytetem Babskim” lub „Latającym” (ze względu na konieczność częstych zmian lokali). Niewiele o nim wiemy, ale dawał gruntowne wykształcenie kobietom pozbawionym na terenach polskich dostępu do nauki w szkołach wyższych. Przygotowywał je do studiów na zagranicznych uniwersytetach, na których kształciły się w tym czasie europejskie kobiety: w Szwajcarii, Francji oraz Galicji. Zajęcia praktyczne z chemii i fizyki odbywały się w laboratorium Muzeum Przemysłu i Rolnictwa mieszczącym się na Krakowskim Przedmieściu 66, czyli aktualnej siedzibie NIKiDW. Przed wyjazdem do Paryża, w 1890 r., Maria Skłodowska tu właśnie uzupełniała swoją wiedzę. Oto jak wspominała te pierwsze doświadczenia:

Ku wielkiej mojej uciesze po raz pierwszy w życiu uzyskałam dostęp do pracowni, do małego laboratorium miejskiego, które prowadził mój brat cioteczny. Niewiele miałam czasu, ażeby tam pracować, z wyjątkiem wieczorów oraz niedziel i zwykle pozostawiona byłam sama sobie.

 

Próbowałam różnych doświadczeń, opisanych w podręcznikach fizyki i chemii, a wyniki ich były czasem bardzo dobre. Niekiedy dodawał mi otuchy jakiś drobny sukces. Kiedy indziej znów wpadałam w rozpacz głęboką z powodu wypadków i błędów, wynikających z mojego braku doświadczenia. Na ogół wszakże, ponieważ wiedziałam o tem, że droga postępu nie jest ani szybka ani łatwa, ta pierwsza próba utrwaliła we mnie zamiłowanie do badań eksperymentalnych na polu fizyki i chemii.

 Badania w laboratoriach Muzeum Przemysłu i Rolnictwa

W przytoczonym wspomnieniu mowa jest o jej bracie ciotecznym, Józefie Jerzym Boguskim (1853-1933), byłym asystencie Dymitra Mendelejewa, wykładowcy, prowadzącym również pionierskie badania z zakresu chemii i fizyki. W Muzeum Przemysłu i Rolnictwa kierował pracownią fizyczną przeniesioną w 1887 r. do dawnych pomieszczeń pracowni chemicznej Muzeum, którą następująco opisał w sprawozdaniu z 1888 r.: Lokal ten zajmuje cały parter w poprzecznej oficynie gmachu Muzeum i składa się z czterech izb, ze których jedna ma dwa okna, dwie po jednem oknie, jedna zaś przedstawia formę kurytarza i ma cztery okna. Pracownię chemiczną natomiast prowadził Napoleon Milicer (1842-1905), wybitny pedagog i prelegent. Źródła podają, że występował on bardzo często w charakterze mówcy wygłaszając odczyty z dziedziny chemii. Wskazują na jego niezrównany talent krasomówczy i nadzwyczajną biegłość w wykonywaniu doświadczeń: Z mównicy w Sali Muzeum Przemysłu i Rolnictwa /…/ znała Milicera Warszawa, a żywe słowo jego, jednego z pierwszych, co wyniki nauk chemicznych szerokiemu ogółowi wykładali, stanowiło dla wielu zachętę do gruntowniejszego zapoznania się z wiedzą przyrodniczą. Jako kierownik laboratoryum chemicznego Muzeum Przemysłu i Rolnictwa pracował nieustannie aż do śmierci. Z udziałem kilku młodych chemików dokonał olbrzymiej wprost liczby najróżnorodniejszych rozbiorów chemicznych. Maria Skłodowska pracowała z nimi w budynku Muzeum Przemysłu i Rolnictwa, chodziła na ich wykłady. Wspominała po latach, że to tu właśnie nauczyła się podstaw analizy chemicznej koniecznej do wyizolowania polonu i radu. Obecnie, na pamiątkę jej obecności w tych murach, jedna z sal Instytutu, mieszcząca się na parterze, nosi imię Wielkiej Noblistki.

 

Odsłonięcie pamiątkowej tablicy w 1935 r.

„Kurjer Warszawski” w swoim wydaniu porannym z dnia 12 czerwca 1935 r. donosił:

Wczoraj, we wtorek, o godz. 5-ej po poł. na dziedzińcu Muzeum przemysłu i rolnictwa przy ul. Krakowskie Przedmieście 66 odbyła się akademia i następnie poświęcenie tablicy, umieszczonej na froncie gmachu, ku czci ś.p. Marji Skłodowskiej-Curie.
Z mównicy, nad którą widniał portret wielkiej uczonej, przemówił pierwszy obecny kierownik pracowni fizycznej prof. polit. warsz. p. Kalinowski. Podkreślił łączność naszej rodaczki z ówczesnym uniwersytetem i pracownią fizyczną, gdzie pod kierunkiem prof. Boguskiego p. Marja Skłodowska w latach 1890-1891 rozpoczynała swą pracę naukową, zachowując i potem bliski kontakt z obecnem Muzeum i mieszczącą się na drugim piętrze redakcją „Wszechświata”.
Druga przemawiała prof. Dorabialska z uniwersytetu lwowskiego, która dała rys historyczny pracy zmarłej badaczki i podkreśliła trudne warunki, w jakich w Paryżu początkowo pracowała. P. Dorabialska omówiła epokowe w fizyce prace Skłodowskiej-Curie nad promieniotwórczością  i podkreśliła badawczy talent uczonej. Prof. Wertenstein mówił o metodycznych zdolnościach zmarłej. B. premjer Ant. Ponikowski zobrazował Skłodowską-Curie jako obywatelkę, podkreślając jej zasługi rodzinne i społeczne.
Na zakończenie dokonano odsłonięcia tablicy brązowej, na której widnieje napis:
„W tym gmachu, w pracowni fizycznej Muzeum przemysłu i rolnictwa, kierowanej przez J. J. Boguskiego w latach 1890-1891 rozpoczęła pracę na polu naukowem Marja Curie-Skłodowska – 1867-1934. Odkrycie polonu i radu 1898.”

Na uroczystości byli obecni rektorzy wyższych uczelni, delegaci władz, rodzina, koledzy i przyjaciele znakomitej uczonej polskiej.

Do dziś możemy podziwiać tę tablicę, na froncie siedziby Narodowego Instytutu Kultury i Dziedzictwa Wsi w Warszawie.

Tekst: Grażyna Olszaniec

 Bibliografia:
– J. J. Boguski, Wiadomość o pracowni fizycznéj przy Muzeum Przemysłu i Rolnictwa w Warszawie i o pracach, w niéj dokonanych, [w:] „Prace Matematyczno-Fizyczne”, 1/1888, s.119-128.
-A. Brzozowski, Kalendarium Życia Marii Skłodowskiej-Curie, [dostęp 2021-10-08; https://mowiawieki.pl/index.php?page=artykul&id=334]
-D. Kamiński, Historia miejsca : dzieje posesji przy ulicy Krakowskie Przedmieście 66 na przestrzeni wieków, Warszawa 2010, s. 43.
– Ku czci Marji Skłodowskiej-Curie, [w:] „Kurjer Warszawski. Wydanie poranne”, R.115, nr 159 (12 czerwca 1935), s. 3-4.
– J. Miąso, Tajne nauczanie w Królestwie Polskim w świetle dokumentów władz rosyjskich, [w:] „Rozprawy z Dziejów Oświaty” 33/1990, s. 62-63.
– J. Radziewicz, Napoleon Milicer – pierwszy kierownik pracowni chemicznej przy Muzeum Przemysłu i Rolnictwa w Warszawie, [w:] „Rolniczy Magazyn Elektroniczny”, 25/2008, [dostęp 2021-10-08; https://cbr.gov.pl/rme-archiwum/2008/rme25/dane/1_1.html]
– M. Skłodowska-Curie, Skłodowska-Curie o swojem życiu i pracach, Warszawa 1935, s. 13-14.
– L. Szperl, Materiały do historyi Szkoły Głównej Warszawskiej. Rada Wydziału Matematyczno-Fizycznego. Chemicy. Pracownia chemiczna, Warszawa 1913, s. 54-56.

Spis ilustracji:
– Fot. 1. Marya Skłodowska-Curie, 1903 r. (źródło: Tygodnik Illustrowany. 1903 nr 49, s. 967; oai:mbc.cyfrowemazowsze.pl:79028)
– Fot. 2. Dom Muzeum Przemysłu i Rolnictwa od strony Krakowskiego Przedmieścia : Rysował Ksawery Pillati : Rytował A. Malinowski w Drzeworytni „Kłosów” 1886r. (Źródło: oai:mbc.cyfrowemazowsze.pl:77167)
– Fot. 3. Tablica współcześnie (Fot. Grażyna Olszaniec)
– Fot. 4. Wykłady prof. Milicera i Boguskiego w Muzeum przemysłowo-rolniczem w 1879 r., Biesiada Literacka. T. 8, 1879 nr 201 s. 297 (Źródło: oai:mbc.cyfrowemazowsze.pl:52565)
– Fot. 5. Sala MSC (źródło: strona NIKiDW)
– Fot. 6. Plan parteru z 1905 r – na niebiesko położenie pracowni fizycznej J. J. Boguskiego przy Muzeum Przemysłu i Rolnictwa w Warszawie, na czerwono aktualna sala MSC w NIKiDW. (źródło: CBR)
– Fot. 7. Oficyna współcześnie (fot. G. Olszaniec)
– Fot. 8. Oficyna, w której mieściła się pracownia fizyczna J. J. Boguskiego, gdzie pracowała Maria Skłodowska-Curie (źródło: Ziemia, Tygodnik Krajoznawczy Ilustrowany, 1911, R. 2, nr 43, str. 692; bc.radom.pl)
– Fot. 9. Pracownia mieszcząca się w oficynie (pierwotnie fizyczna, następnie chemiczna) – charakterystyczny niski strop, obecnie pomieszczenia biurowe NIKiDW. (źródło: https://nikidw.edu.pl/2020/04/30/wniosek-o-reaktywacje-muzeum-przemyslu-rolnictwa-oraz-pracowni-marii-sklodowskiej-curie-zlozony/#jp-carousel-5979)
– Fot. 10. Odsłonięcie pamiątkowej tablicy w 1935 r. (źródło NAC)
– Fot. 11. Pomnik przy ul. Wawelskiej 1935-39 (źródło: POLONA)
– Fot. 12. J.J. Boguski, 1881 r. (źródło: PAUART.PL, domena publiczna)