21 lutego obchodzimy Międzynarodowy Dzień Języka Ojczystego. UNESCO wybrało tę datę dla upamiętnienia śmierci studentów walczących o prawo do swojego języka w Bangladeszu. Ale walka o przetrwanie zagrożonych wymarciem języków – których od 1950 r. zanikło 250 – wciąż toczy się na całym świecie – części nie da się już uratować, inne zginą na naszych oczach… Międzynarodowy Dzień Języka Ojczystego ma w założeniu dopomóc w ochronie różnorodności językowej jako dziedzictwa kulturowego.

Język ojczysty

Językiem ojczystym nazywamy pierwszy język, jaki dziecko przyswaja od rodziców, stąd odwołanie do ojca (jak w języku polskim) lub matki („mothertongue”, „languematernelle” itd.). Odbywa się to etapami – dziecko najpierw uczy się fonemów i intonacji, następnie zaczyna wydawać dźwięki starając się je właściwie intonować, dopiero na końcu próbuje produkować pojedyncze słowa, a z czasem tworzyć z nich zdania. Poznanie składni zajmuje dużo czasu, a rozwijanie słownictwa odbywa się właściwie całe życie.

Bardzo interesującą sytuacją jest, gdy język nauczany w szkołach odbiega od języka ojczystego. Dzieci muszą się przystosować do nowego systemu. Często dochodzi do pewnego rodzaju konfliktu językowego, zwłaszcza jeśli nauczany język jest odgórnie narzucany – znamy to z historii np. germanizacji pod zaborem pruskim. Czasem różnica polega na tym, że dziecko w domu mówi gwarą, dialektem lub językiem mniejszościowym czy regionalnym podczas, gdy w szkole nauczany jest język oficjalny, stosowany do porozumiewania się między obywatelami państwa lub urzędowy. Skądinąd istnieją kraje jak np. Szwajcaria czy Kanada, gdzie języków urzędowych jest kilka, co generuje dodatkowe problemy, ale jakże jednocześnie ubogaca światowe dziedzictwo kulturowe.

Każdy język wywiera jednak piętno na naszym mózgu – ucząc się innego systemu nasz mózg się rozwija, dlatego dzieci wielojęzyczne są pod wieloma względami sprawniejsze intelektualnie i mają większe kompetencje w uczeniu się kolejnych języków. Dawniej uważano, że nauka drugiego języka powoduje „wyparcie” i zastąpienie tego pierwszego. Obecnie sądzi się, że każdy język rozwija nowe połączenia w naszym mózgu choć emocjonalnie zawsze będziemy związani z językiem naszej pierwszej socjalizacji – na przykład będzie nam się wydawało, że żarty w nim wypowiadane są bardziej śmieszne.

Upamiętnienie

Międzynarodowy Dzień Języka Ojczystego przypadający na 21 lutego, upamiętnia tragiczne wydarzenia do jakich doszło w Bangladeszu w 1952 roku. Zginęło wtedy pięciu studentów uniwersytetu w Dhace, którzy demonstrowali z innymi swoje poparcie dla nadania językowi bengalskiemu statusu języka urzędowego.

Zagrożenie wyginięciem

Niestety, języki zanikają i szacuje się, że wielu grozi wymarcie, zwłaszcza tym, które mają niewielu użytkowników. UNESCO tworzy od wielu lat listy języków zagrożonych. Najwięcej języków umiera tam, gdzie ich rozdrobnienie jest największe np. w Azji czy Afryce. W Europie również kilka języków jest na liście języków zagrożonych np. język bretoński we Francji, retoromański w Szwajcarii czy kaszubski w Polsce.

Polski – język ojczysty

Rada Języka Polskiego w ostatnich latach podjęła działania promujące nasz język ojczysty. Takie akcje jak: „Ojczysty – dodaj do ulubionych” czy „Język polski jest ą-ę” mają wspierać dbałość o poprawność i „czystość” języka oraz podnosić naszą świadomość językową. Niestety używanie krótkich tekstów w formie SMS-ów powoduje upraszczanie form np. przez utratę charakterystycznych dla języka polskiego znaków diakrytycznych. Obserwujemy również utrwalanie się błędów językowych, szczególnie ortograficznych, w przestrzeni publicznej, a nawet w mediach. Dlatego dbajmy o nasz język ojczysty, przeglądajmy słowniki, bawmy się bogactwem form jakie nam nasz język oferuje bowiem w nich tkwi jego piękno!

dr Grażyna Olszaniec
red. Aleksandra Szymańska
fot. wyróżniająca – domena publiczna – https://pixabay.com/pl/photos/szary-antyczny-tekstura-listu-319745/

Źródła:
N. Dołowy-Rybińska, Języki i kultury mniejszościowe w Europie: Bretończycy, Łużyczanie, Kaszubi, Warszawa 2011.
I. Kurcz (red.), Psychologiczne aspekty dwujęzyczności, Gdańsk 2007.
https://pl.wikipedia.org/wiki/Międzynarodowy_Dzień_Języka_Ojczystego, dostęp w dniu 2021-02-09.