Wieś od zawsze urzekała swoim pięknem, spokojem, nieskażoną przyrodą. Sielskie życie, dziewicze krajobrazy były inspiracją dla wielu twórców. Jan Kochanowski pisał o niej: „Wsi spokojna, wsi wesoła…”. Dziś, tej dawnej wsi, z jej dawnymi rzemiosłami już prawie nie ma. Na szczęście funkcjonują skanseny, w których czas jakby zatrzymał się w miejscu. Dzięki takim miejscom mamy szansę na krótki powrót do przeszłości. 18 maja obchodzimy Światowy Dzień Muzeów. Może warto w tym dniu wybrać się na krótki spacer śladami naszych przodków…

Skanseny Mazowsza

Mazowsze jest jedną z największych i najstarszych historycznych dzielnic Polski. Na tak wielkim obszarze występowały duże odrębności etnograficzne, które dotyczyły obrzędów, obyczajowości, strojów, kuchni, śpiewów, tańców, budownictwa, literatury ludowej i zdobnictwa. Kraina ta od dawna zachwycała swoim pięknem i niepowtarzalną kulturą. Była inspiracją dla wielu twórców z Fryderykiem Chopinem na czele. To właśnie stąd wywodzi się mazur, polski taniec narodowy.

Dawne zróżnicowanie Mazowsza zostało utrwalone w skansenach. Oczywiście kultura tego regionu miała również wiele cech wspólnych; tak samo budowano domy, używano identycznych naczyń, taka sama obrzędowość towarzyszyła świętom kościelnym. Najwięcej rozbieżności widać w strojach, zdobnictwie, muzyce i tańcach. Dotyczyło to zwłaszcza obszarów dawnego Księstwa Łowickiego oraz Kurpiowszczyzny.

Około 2 km za Sierpcem położone jest Muzeum Wsi Mazowieckiej, w którym zgromadzone są obiekty architektury drewnianej z Mazowsza Północno-Zachodniego, to jest z Mazowsza Płockiego, Zawkrza, Mazowsza Ciechanowskiego i częściowo z terenów Puszczy Białej i Zielonej. Ekspozycja składa się z 11 wielobudynkowych zagród chłopskich oraz obiektów małej architektury – kapliczek, krzyży przydrożnych, gołębników, brogów i kurników. Zabudowania tworzą układ wsi rzędówki – po jednej stronie drogi są zagrody, natomiast po drugiej rozciągają się pola uprawne. Znajduje się tam również zespół dworski urządzony z zachowanych budynków majątku Bojanowo.

Skansen jest urządzony jak autentyczna wieś, pełna zwierząt, ogródków kwiatowych i warzywnych, przy których krzątają się pracownicy. Przed wejściem do skansenu, nad rzeką znajduje się młyn wodny, który stał w tym miejscu od dziesięcioleci. Pierwszym budynkiem na trasie zwiedzania jest karczma z okolic Płońska, a następnie zrekonstruowany zespół dworski. Dalej możemy podziwiać różnego rodzaju zagrody chłopskie. Na terenie Muzeum funkcjonują dawne warsztaty usługowe – kuźnia, wiatrak, zakład szewski, warsztat tkacki. W kilku chałupach urządzono ekspozycje związane z wiejskimi zajęciami domowymi. Można w nich zobaczyć przyrządy służące do wyrobu masła, wypieku chleba, kiszenia kapusty i ogórków, plecionkarstwa i miodobrania. W skansenie jest kilka kapliczek i figur świętych wykonanych przez lokalnych rzeźbiarzy i drewniany kościół zbudowany w 1744 roku. Muzeum prowadzi działalność naukowo-badawczą i oświatową. Zajmuje się popularyzacją folkloru Mazowsza, dawnych rzemiosł, rękodzieła poprzez organizację lekcji muzealnych, warsztatów i pokazów.

W 1980 roku otwarto dla zwiedzających Muzeum Wsi Radomskiej. Zalążkiem dzisiejszej placówki był skansen bartniczo-pszczelarski przy Muzeum Regionalnym w Radomiu. Z czasem zaczęto sprowadzać z południowego Mazowsza pojedyncze chałupy, zagrody, budynki inwentarskie, kuźnie, dwory, wiatraki i kościół, a także pojazdy wiejskie, maszyny rolnicze, ule, warsztaty rzemieślnicze, naczynia i wytwory sztuki ludowej. Całość podzielono na zespoły – bartniczo-pszczelarski z jedną z największych kolekcji uli w Polsce, zespół dworski z dwoma dworami z licznymi zabudowaniami gospodarczymi i socjalnymi, zespół pięciu wiatraków, zespół sakralny z drewnianym kościółkiem z Wolanowa, zbudowany w 1749 roku oraz najbardziej rozbudowany zespół wiejski, z rzadko spotykaną stodołą sześcioboczną z 2. połowy XIX wieku, w której urządzono ekspozycję pojazdów i ciekawym budynkiem Domu Ludowego z Jedlni.

Łowicki Park Etnograficzny w Maurzycach gromadzi zabytki ludowej kultury materialnej dawnego Księstwa Łowickiego. Początkowo na jego terenie znajdowało się sześć obiektów drewnianych. Obecnie to prawie czterdzieści kompletnych zagród i pojedynczych chałup, budynek straży pożarnej, drewniany kościół z 1758 roku, plebania z 1900 roku, dzwonnica, kuźnia, wiatrak i inne obiekty małej architektury. Chałupy i zagrody chłopskie są ułożone według dawnego układu wsi. Cześć tzw. starej wsi, spotkanej do połowy XIX wieku ma kształt owalny, natomiast wieś późniejsza, od połowy XIX wieku ma formę ulicówki. Wnętrza chałup są wyposażone w XIX-wieczne, ale i znacznie młodsze sprzęty i naczynia.

Skanseny Kurpiowszczyzny

Kurpie zamieszkują obszary między dorzeczem Narwi, a dawnymi Prusami Wschodnimi. Wschodnią granicą regionu jest rzeka Pisa, a zachodnią rzeka Orzyc. Są to tereny Puszczy Zielonej i Puszczy Białej tzw. Mazowsze Północne. W średniowieczu region ten był słabo zaludniony. Jego kolonizację rozpoczął książę mazowiecki Janusz I w XIV wieku. Osadnictwo osiągnęło punkt kulminacyjny w połowie XVIII wieku. Wtedy też pojawiła się nazwa Kurpie.

Tutejsza ludność odznaczała się wielkim męstwem. Brała udział w walkach podczas potopu szwedzkiego, występowała przeciw Szwedom podczas wojny północnej, broniła króla Stanisława Leszczyńskiego w latach 1733-1734, walczyła przeciw Austriakom, kiedy Ci w 1809 roku napadli na Księstwo Warszawskie, uczestniczyła w powstaniu listopadowym, styczniowym, biła się o wolność Polski podczas I i II wojny światowej.

Region nie obfitował w surowce mineralne, ale od wieków jego bogactwem był las i bursztyn. Bursztyn był używany w celach leczniczych, jak również do wyrobu ozdób – korali, wisiorków, bransoletek, broszek, guzików czy tabakier.

Skansen Kurpiowski w Nowogrodzie jest jednym z najstarszych w Polsce. Nosi imię założyciela i długoletniego dyrektora, Adama Chętnika. Został otwarty w 1927 roku jako Muzeum Kurpiowskie. Zbiory pochodziły głównie z zasobów prywatnych Adama Chętnika i były związane z Kurpiowską Puszczą Zieloną. Podczas drugiej wojny światowej Muzeum, podobnie jak cały Nowogród, zostało zniszczone. Początek odbudowy skansenu przypadł na 1956 rok, kiedy po zamknięciu Wystawy Rolniczej w Łomży przeniesiono do Nowogrodu rekonstrukcję zagrody kurpiowskiej. W 1958 roku zagrodę udostępniono zwiedzającym, a w październiku 1963 roku otwarto dział bartniczo-pszczelarski. Obecnie na terenie skansenu znajdują się 23 budynki mieszkalne i gospodarcze z odpowiednim wyposażeniem, dwór ze wsi Brzózki, leśniczówka, wiatrak oraz kilkadziesiąt obiektów tzw. małej architektury: barcie, kapliczki, studnie, bróg, ule i inne. Wszystkie budynki są konstrukcji zrębowej, z okresu od końca XVIII wieku do I połowy XX wieku z terenu Kurpiowskiej Puszczy Zielonej.

Twórca tego obiektu nie zamierzał odtwarzać typowego układu wsi kurpiowskiej, więc skansen raczej przypomina muzeum niż żywą wieś. W kilku obiektach pokazane są wiejskie zajęcia rzemieślnicze, wśród nich olejarnia, kuźnia, młyn wodny. Wnętrza chałup są przyozdobione wycinankami, kwiatami z bibuły, malowanymi ręcznie naczyniami kuchennymi i dzbankami. Najstarszym eksponatem jest łódź rzeczna z okresu średniowiecza, mająca około tysiąca lat.

Zagroda Kurpiowska w Kadzidle to jedno z najmniejszych muzeów na wolnym powietrzu w Polsce. Na obszarze 1,5 ha zgromadzono obiekty charakterystyczne dla tradycyjnego budownictwa drewnianego z terenu Kurpiowskiej Puszczy Zielonej z przełomu XIX i XX wieku. Znajdują się tam trzy chałupy kurpiowskie – ze wsi Golanka z początku XIX wieku, ze wsi Brzozowy Kąt z XIX wieku oraz ze wsi Tatary z 1946 roku. Można tu zobaczyć zakłady usługowe – warsztat stolarski, bednarski, młyn i olejarni. W skansenie znajduje się również drewutnia, stodoła, spichlerz, studnia z żurawiem, kierat, kapliczka przydrożna z figurą św. Jana Nepomucena, ule kłodowe i skrzynkowe, maneż. W różnych pomieszczeniach znajdują się wozy, bryczki, krosna, żarna. Wnętrza chat są wyposażone w tradycyjne meble i sprzęty oraz makatki i wycinanki.

Utworzenie Ośrodka Etnograficznego w Lelisie było wynikiem wspólnych dążeń działaczy społecznych i samorządowców gminy, aby stworzyć miejsce umożliwiające kultywowanie i zachowanie tożsamości regionalnej Kurpiów w obrębie Puszczy Zielonej. W 1996 roku Zarząd Gminy w Lelisie podjął decyzję o założeniu Izby Kurpiowskiej. Rok później otwarto wystawę obrazującą typowe wnętrze chaty kurpiowskiej z XIX wieku. Z czasem urządzono ekspozycję w dwóch zabytkowych budynkach i wiacie przeznaczonej na maszyny rolnicze. Zgromadzono w nich sprzęt związany z miejscowym rybołówstwem, tkactwem, garncarstwem, plastyką obrzędową, jak również maszyny i narzędzia rolnicze.

W Wachu znajduje się niewielkie muzeum prowadzone przez Zdzisława i Laurę Bziukiewiczów. Zbiory podzielono tu na następujące działy: tkactwo, bursztyniarstwo, stolarstwo, szewstwo, plecionkarstwo, w domu, w zagrodzie, bartnictwo, strój, stajnia, rzemiosło. Oprócz tego możemy tu zobaczyć niespotykane nigdzie indziej kopalnie bursztynu. Podczas zajęć warsztatowych uczestnicy mają okazję samodzielnie poszukać tego kruszcu oraz poznać techniki jego obróbki.
Przedstawione powyżej skanseny stanowią jedynie ułamek działających w Polsce muzeów na wolnym powietrzu. Warto je odwiedzić podczas tegorocznych wakacji, by choć na chwilę przenieść się w świat dawnej wsi polskiej, poznać jej tradycję i zwyczaje.

Tekst: Joanna Radziewicz
Fot. Marek Zapart. Zagroda z Izdebna Kościelnego – Muzeum wsi mazowieckiej w Sierpcu
Fot. Wojciech Domagała, CC BY-SA 3.0 PL <https://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/pl/deed.en>, via Wikimedia Commons
Fot. ” Kamilx01 „, CC BY 3.0 <https://creativecommons.org/licenses/by/3.0>, via Wikimedia Commons
Fot. Semu, CC BY-SA 3.0 <https://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0>, via Wikimedia Commons

Źródła:

1. Borucki M., Nasz folklor ocalony, Warszawa 2014
2. Jaskulski M., Polskie wsie i skanseny, Bielsko-Biała 2011