Już Oskar Kolberg, ojciec polskiej etnografii, wskazywał w swoich pismach na Wielkopolskę jako jedną z „najciekawszych dla etnografa prowincyj”. Zaś w folklorze wielkopolskim wielkie znaczenie ma muzyka instrumentalna i śpiew. A w muzyce tego regionu „pierwsze skrzypce grają” dudy.

Muzyka w folklorze wielkopolskim ma szczególne miejsce. Dzięki samodzielnym muzykom i kapelom do współczesności zachowało się wiele dawnych technik gry na instrumentach. W kapelach z dudami lub basami, linię melodyczną często opiera się na niskim długim brzmieniu (czasem rytmizowanym). Zachowała się technika heterofonni wariacyjnej polegająca na jednoczesnym graniu przez muzyków różnych wariantów tej samej melodii. Ponadto cechą ludowej muzyki wielkopolskiej jest bardzo szybkie tempo gry.

Leliwa – herb Miaskowskich

Duże zróżnicowanie Wielkopolski pod względem subregionów zaowocowało bogactwem instrumentarium używanego przez kapele i muzyków. Jednak praktycznie, we wszystkich częściach tej krainy, królują dudy. Jest to instrument dęty, stroikowy. Z Azji do Europy przywędrował w średniowieczu. Na terenach dzisiejszej Wielkopolski najprawdopodobniej pojawił w XVI wieku i zyskał sobie popularność na tyle dużą, że zasłużył na wzmiankę w tekście polskiego poety barokowego i Wielkopolanina Kaspra Miaskowskiego:

Ale nie masz nad nasze z krzywym rogiem dudy,
Bo to może mieć zawżdy y pachołek chudy,
A też nie tak napełnia ciche strony ucha,
Jako one, gdy puszczą ogromnego ducha

Do naszych czasów w Wielkopolsce zachowało się aż 12 odmian tego instrumentu – w całej Polsce jest ich 15. Poza tym regionem odmiany dud występują jeszcze na Podhalu i Żywiecczyźnie. Z tych licznych odmian najczęściej spotykane są trzy: dudy, kozioł i siesienki. Dudy najczęściej można spotkać w południowej i południowo-zachodniej części Wielkopolski, w okolicach Jarocina, Kościana, Gostynia, Leszna, Rawicza, Ostrowa Wielkopolskiego i Szamotuł. Na koźle do dziś gra się w okolicach Nowego Tomyśla i Zbąszynia. Natomiast siesienki służyły do nauki gry na dudach i koźle, budowane były tylko na potrzeby przyszłych dudziarzy.

Dudy to dość skomplikowany instrument. Stąd owe siesieńki, które jako prostsze, służyły do stawiania pierwszych kroków w sztuce dudziarstwa. Zbudowane są zasadniczo z 4 elementów: skórzanego worka, który jest zbiornikiem powietrza, pokrytego suknem, albo z białym włosiem, „dymki”, czyli ręcznego mieszka służącego do tłoczenia powietrza do worka, piszczałki melodycznej, czyli „przebierki”, i piszczałki basowej, wydającej jeden burdonowy dźwięk zwanej „bąkiem”. Obie piszczałki zaopatrzone są w trzcinowe stroiki i zakończone rezonatorem składającym się z drewnianego (lub wykonanego z krowiego rogu) kolana i mosiężnego kielicha. Przebierka posiada 7 lub 8 otworów palcowych, a jej stroik umieszczony jest w komorze powietrznej, która ma kształt głowy kozy (ozdobionej blaszkami, cekinami, rogami zrobionymi z kłów kiernoza, lub metalowymi).

„Bąk” ma długość akustyczną od ok. 50 cm do ok. 100 cm (w przypadku kozła białego) i z reguły (wyjatek stanowi kozioł ślubny) jest na całej długości dwukrotnie zakręcona (złamana), tworząc zestaw 3 równoległych rur.

Dźwięk wydawany przez burdon stanowi podstawę do określenia tzw. „stroju” dud. Jest on jedną z najważniejszych cech tego instrumentu.

Jako ze „strój” dud jest wysoki, to towarzyszące im w kapeli instrumenty musiały być strojone wysoko. W tym celu używano skrzypiec „przewiązanych”. Aby nie naciągać strun zbyt mocno, co bardzo skracało ich trwałość, po prostu „skracano” podstrunnicę za pomocą zwykłego sznurka. Dzięki temu niezwykle prostemu rozwiązaniu łatwo można dostroić skrzypce tak, aby pięknie współgrały z dudami i przełamywały ich donośne brzmienie.

Oprócz „zwykłych” dud w Wielkopolsce grało się i gra nadal na ich większych wersjach – kozłach. Kozioł występuje w dwóch odmianach: ślubnym (czarnym) i weselnym (białym). Najczęściej w tandemie z kozłem ślubnym występowały mazanki, czyli ręcznie robiony instrument podobny do skrzypiec, dający możliwość wysokiego strojenia. Z kozłem białym zaś grano na skrzypcach „podwiązanych”.

Choć dudy są najbardziej charakterystycznym instrumentem dla Wielkopolski, to w niektórych rejonach nie występowały. Na północ od Poznania podstawę kapeli stanowiły skrzypce i klarnet C. Sekcje rytmiczną zapewniała maryna – instrument basowy wyposażony dodatkowo w mosiężne talerzyki, które w trakcie rytmicznego potrząsania instrumentem podczas gry, spełniały funkcje perkusyjne. Niegdyś stosowano również duży bęben o podwójnej membranie, z czasem wyparty przez mały bębenek tylko z jedną membraną.

Również pieśń ludowa, podobnie jak muzyka instrumentalna, była żywa i miała wyrazisty charakter. Jej główne cechy to energiczność, rytmiczność i melodyczność. Pieśni nie dawały miejsca na rozciągłość lub melancholię, nawet te o tematyce smutnej płynęły „wartko i potoczyście”.

Muzykę ludową Wielkopolski będzie można posłuchać na żywo 16 lipca podczas Sceny Letniej na Krakowskim Przedmieściu 66! Zapraszamy już dziś!

Tekst: Rafał Karpiński
Fot. Rafał Karpiński, Wikipedia.pl – domena publiczna.

Źródła:
https://wielkopolskahistorycznie.pl/2021/08/01/folklor-muzyczny/ https://wielkopolskahistorycznie.pl/2021/09/30/dudy-w-historii-regionu-wielkopolskiego/ https://wielkopolskahistorycznie.pl/2021/06/24/muzyka-ludowa-brzezin-cz-1/ https://wielkopolskahistorycznie.pl/2021/06/24/muzyka-ludowa-brzezin-cz-2/ https://kulturaupodstaw.pl/wizytowka-regionu/
https://regionwielkopolska.pl/kultura-ludowa/folklor-muzyczny/
http://dudziarz.eu/index.php/23-publikacje/30-cechy-charakterystyczne-wielkopolskiej-muzyki-ludowej
https://www.wbp.poznan.pl/folklor/folklor-wielkopolski/folklor-muzyczny/ http://ludowe.instrumenty.edu.pl/pl/regiony/regions/region/119
https://kulturaupodstaw.pl/dziela-muzyczne-z-wielkopolska-kojarzone/