Podkarpacie – kraina charakteryzująca się ciekawą rzeźbą terenu, rozległymi lasami, głównie jodłowo-bukowymi oraz przepięknymi krajobrazami od lat przyciąga turystów spragnionych ciszy i spokoju. To doskonałe miejsce dla miłośników historii, podążających śladami Lasowiaków, Rzeszowiaków, Pogórzan, Dolinian, Łemków i Bojków. Przebywając tutaj warto odwiedzić okoliczne muzea i skanseny, by na własne oczy zobaczyć świat grup etnograficznych opisywanych w książce „Cudowne lekarstwo i inne bajki ludowe. Podkarpacie” wydanej przez Narodowy Instytut Kultury i Dziedzictwa Wsi.

Park Etnograficzny – Muzeum Kultury Ludowej w Kolbuszowej

To urokliwe wsie z przełomu XIX i XX wieku prezentujące kulturę Lasowiaków i Rzeszowiaków. Znajdują się tu ekspozycje ponad 80 obiektów dużej i małej architektury drewnianej. Są wśród nich chałupy, budynki inwentarskie, stodoły, spichlerze, budynki przemysłów wiejskich, jak młyn wodny, wiatraki, kuźnie, olejarnia i garncarnia, oraz budynki użyteczności publicznej – szkoła, karczma i remiza strażacka, a także okazały kościół pw. św. Marka Ewangelisty.

Układ budynków odzwierciadla tradycyjny sposób zabudowy wsi. Poszczególne obiekty są umiejscowione w naturalnym pejzażu przydomowych ogródków, sadów, pasiek, łąk, pól, zbiorników wodnych i lasów. W niektórych obejściach można zobaczyć zwierzęta hodowlane oraz przyjrzeć się pracy gospodarzy i rzemieślników.

Większość wnętrz mieszkalnych i gospodarczych jest wyposażona w sprzęty właściwe dla danego miejsca i czasu, które jednocześnie opowiadają o codziennych zajęciach domowych, jak pieczenie chleba – w chałupie Kielarów z Markowej, praca rzeźbiarza i lutnika – w chałupie z Jeziórka, szewca – w chałupie z Żołyni Dolnej, tkacza – w chałupie z Woli Zarczyckiej, czy zabawkarza – w chałupie z Brzózy Stadnickiej. Z kolei w chałupie z Budziwoja urządzone jest mieszkanie działacza i polityka ludowego Jana Sobka z Handzlówki.

Do najstarszych obiektów Parku Etnigraficznego należą m.in.:

• dwór z Brzezin z 1753 roku – przykład polskiego dworu barokowego, który od 1753 roku był zamieszkiwany był przez szlachecki ród Morskich. Przez dziesięciolecia jego wygląd ulegał przeobrażeniom. Pierwotnie miał on alkierze, które po latach zostały rozebrane, pozostawiając po sobie pięknie zdobione podcienie. W latach 30. XX w. kolejni właściciele – Gąsiorowie dobudowali przy wejściu oszkloną werandę. Wewnątrz zachował się oryginalny układ pomieszczeń.
• spichlerz dworski z Bidzin z 1784 roku – dawniej był przeznaczony do przechowywania zboża z pól dziedzica, a dziś pełni funkcje ekspozycyjne – są w nim organizowane wystawy.
• chałupa z Markowej z 1804 roku – wnętrze chałupy Szylarów urządzone jest tak, jakby to był wigilijny wieczór. Stół jest zastawiony naczyniami, tradycyjnymi potrawami i elementami obrzędowymi.
• kościół pw. św. Marka z Rzochowa z 1843 roku – na ołtarzu głównym mieści się obraz patrona, św. Marka Ewangelisty, a na belce tęczowej pomiędzy prezbiterium a nawą główną umieszczono krzyż. Przy wejściu do prezbiterium stoją ambona i chrzcielnica. Obrazy w ołtarzu po prawej stronie przedstawiają Serce Pana Jezusa i św. Teresę z Lisieux,, a kolejne dwa ołtarze boczne – św. Kazimierza Królewicza i św. Józefa z Dzieciątkiem Jezus. W kościele, jednym z bardziej wyjątkowych elementów wystroju jest droga krzyżowa i witraże.

 

Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku

Teren muzeum jest bardzo zróżnicowany krajobrazowo i został podzielony na sektory odpowiadające poszczególnym grupom etnicznym – Pogórzanom i Dolinianom oraz Łemkom i Bojkom. Jest też sektor poświęcony kulturze małomiasteczkowej pod nazwą Rynek Galicyjski, a także część przemysłowa ilustrująca historię górnictwa naftowego na Podkarpaciu. Przy odtwarzaniu poszczególnych wsi i zagród zadbano, by miały taki sam układ, jak w miejscu z którego zostały przeniesione.

W sektorze Pogórzan i Wolinian znajdują się liczne chaty i zagrody, jak zagroda olejarza z Baryczy, tkacza z Korczyny, garncarza z Rzepiennika. Jest też wiatrak z Urzejowic, szkoła z Wydanej, kościół rzymskokatolicki z Bączala Dolnego oraz liczne kapliczki. Poszczególne gospodarstwa są otoczone pięknymi ogrodami. W niektórych z nich są hodowane zwierzęta.

Na część łemkowską składają się prawie wyłącznie zagrody jednobudynkowe, w których część mieszkalna jest oddzielona od części inwentarskiej szeroką sienią z klepiskiem. Obie części są wymalowane innymi kolorami. Ściany niektórych budynków są ozdobione figurami geomatrycznymi. Drzwi i okna mają kolorowe ramy. Można tu również zobaczyć kurne, dymne chaty bez kominów oraz grekokatolicką cerkiew z 1801 roku.

Sektor Bojków jest podobny do łemkowskiego. Chaty mają taki sam układ, są podobnie zdobione, chociaż ściany zewnętrzne są tu częściej pomalowane w poziome pasy. Okna i drzwi mają barwne, rzeźbione ramy. Znajduje się tu cerkiew z Rosolina z 1750 roku oraz cerkiew z Grąziowej z 1731 roku. Zagrody pochodzą głównie z XIX wieku i zostały wyposażone w oryginalne meble i sprzęty, które ocalały po wysiedleniu Bojków. Są też stroje, różnego rodzaju ozdoby i zabawki.

Na Rynku Galicyjskim zrekonstruowano domki typowe dla małych miasteczek. Jest tu również studnia, remiza strażacka, dom żydowski. W skansenie działa gospoda „Pod Białą Górą” urządzona w zabytkowym spichlerzu ze wsi Przeczyca z 1732 roku.

Muzeum prowadzi działalność naukową i edukacyjną. Organizowane są tu warsztaty dawnych, często już zapomnianych rzemiosł, lekcje muzealne oraz wydarzenia plenerowe.

 

 

Muzeum Kultury Łemkowskiej w Zyndranowej

Mała wioska Zyndranowa od lat była zamieszkiwana przez ludność łemkowską, która prowadziła tu skromny, pracowity żywot, aż do 1947 roku, kiedy w ramach akcji „Wisła” została wysiedlona. Teodor Gocz, twórca skansenu był bezpośrednim świadkiem tych przykrych wydarzeń. W 1956 roku powrócił do rodzinnej wsi i w domu swojego pradziadka Teodora Kukieły stworzył Izbę Pamiątek Kultury Łemkowskiej. Placówka przez jakiś czas znajdowała się pod opieką Muzeum Historycznego w Dukli, następnie funkcjonowała jako oddział Muzeum Okręgowego w Krośnie. W 2002 roku obiektami muzealnymi zaopiekowało się Towarzystwo na Rzecz Rozwoju Muzeum Kultury Łemkowskiej w Zyndranowej.

Najważniejszym obiektem Muzeum jest chyża Teodora Kukieły zbudowana w 1860 roku. Wśród eksponatów można tam znaleźć oryginalne meble pisarza wiejskiego, zdjęcia, pieczęcie, żarna, narzędzia stolarskie, naczynia, sprzęt kuchenny, łemkowskie stroje ludowe. W stajni zostały zgromadzone zabytki tkactwa i różne przedmioty związane z pasterstwem. W obejściu jest też kuźnia z dawnym wyposażeniem, rekonstrukcja łemkowskiej kaplicy z przełomu XIX i XX wieku, wiatrak ze wsi Wapienne, mała karczma i świetlica wiejska. Na podwórku można zobaczyć narzędzia i maszyny rolnicze.

W obiekcie zgromadzona jest także duża liczba militariów z okresu II wojny światowej, a przede wszystkim z miejsca bitwy o Przełęcz Dukielską. Do skansenu należy też stojąca odpal dawna chata żydowska, w której eksponowane są liczne judaika.

W 2011 roku wybudowano pawilon wystawowy. Znajdują się tu wystawy: stroi ludowych, rzeźby, pisanek, starych fotografii, malarstwa, twórczości Iwana Rusenki oraz eksponatów sakralnych i liturgicznych. Na piętrze budynku zorganizowano biuro muzeum, bibliotekę oraz salkę audiowizualną do spotkań i prezentacji.

W obiekcie zgromadzona jest także duża liczba militariów z okresu II wojny światowej, a przede wszystkim z miejsca bitwy o Przełęcz Dukielską. Corocznie organizowane jest święto tradycji łemkowskiej „Od Rusal do Jana”, warsztaty, plenery artystyczne, prowadzona jest działalność wydawnicza.

Tekst: Joanna Radziewicz
Fot. Mikołaj Radziewicz

Źródła:
1. Borucki M.: Nasz folklor ocalony. Warszawa, 2014.
2. https://www.zyndranowa.org/
3. http://www.muzeumkolbuszowa.pl/
4. http://skansen.mblsanok.pl/