W dniach 22-24 lipca w Zdyni odbędzie się 40. Łemkowska Watra – coroczna impreza kulturalna mniejszości łemkowskiej w Polsce. Watra to nie tylko festiwal, ale przede wszystkim miejsce spotkania pokoleń, rodzin i przyjaciół. Tegorocznej, jubileuszowej edycji partneruje Narodowy Instytut Kultury i Dziedzictwa Wsi.

Łemkowska Watra narodziła się na początku lat osiemdziesiątych ubiegłego wieku. Jej pomysłodawcą był Władysław Grabana wraz z przyjaciółmi z Reprezentacyjnego Zespołu Pieśni i Tańca Łemkowyna z Bielanki. Pierwsze spotkania były warsztatami artystycznymi zespołu, które z czasem zaczęły gromadzić coraz szersze kręgi społeczności łemkowskiej. Lata osiemdziesiąte to czas swoistej wędrówki Warty po różnych miejscowościach, aż do 1990 roku kiedy zawitała do Zdyni gdzie zagościła na dobre. Od tamtej pory imprezę organizuje Zjednoczenie Łemków w Zdyni. Sama wioska pośród innych miejscowości Beskidu Niskiego wyróżnia się wyjątkową malowniczością i magnetyzmem, który co roku przyciąga Łemków i licznych gości z całego niemal świata. Jak przystało na wydarzenie kulturalne z taką historią Watra „dorobiła się” bogatej infrastruktury z amfiteatrem, sceną, zapleczem i mini-skansenem. Dziś teren festiwalowy obejmuje ponad dziewięć hektarów.

Skąd pochodzą Łemkowie? Nie ma jednoznacznej odpowiedzi na to pytanie. Badacze przedstawili różne teorie na pochodzenie tej grupy etnicznej. Wedle jednej z nich Łemkowie mają wywodzić się od plemienia Wołochów przybyłych na tereny Bieszczad i Beskidu z Rumunii. Inna teoria głosi o ich pochodzeniu od plemienia Białochorwatów, lub od trackich wędrownych pasterzy. Natomiast nazwa tej grupy etnicznej została „nadana” przez sąsiadujących z nimi Bojków, a pochodzi od charakterystycznego dla mowy łemkowskiej wyrażenia „łem” oznaczającego „lecz, jeno, tylko”.

 

Historia Łemków sięga XIV wieku kiedy to na tereny Karpat zawitali wołosko-ruscy pasterze. Do wybuchu II wojny światowej Łemkowie zamieszkiwali tereny Środkowych Karpat od doliny Osławy do Popradu. Ich największe skupisko koncentrowało się w Beskidzie Niskim i Sądeckim. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, po I wojnie światowej, status Łemków był gwarantowany przez zapisy tzw. małego traktatu wersalskiego. Tragiczne skutki dla całej Łemkowszczyzny miały przymusowe przesiedlenia z końcowych lat II wojny światowej i okresu tuż po jej zakończeniu. Pierwsza taka akcja miała miejsce w latach 1944-1946. Wtedy to na mocy umowy między PKWN a Ukraińską Socjalistyczną Republiką Radziecką miało dojść do wymiany ludności z trenów przygranicznych. W samym dokumencie nie wymieniono Łemków z nazwy, ale akcja przesiedlenia objęła także ich. Mieli przenieść się na teren Ukrainy mimo, że w większości określali się jako Polacy. Z powodu małych efektów „dobrowolnej” części akcji utworzono specjalną grupę operacyjną „Rzeszów” do przeprowadzenia fazy przymusowej. W roku 1947 w nie do końca wyjaśnionych okolicznościach, podczas inspekcji w Bieszczadach, zginął generał Karol Świerczewski. Ta śmierć stała się pretekstem do przeprowadzenia akcji „Wisła” czyli przymusowej akcji przesiedlenia pozostałej ludności ukraińskiej, która zdaniem ówczesnych władz komunistycznych stanowiła bazę dla band UPA. Ci Łemkowie, którzy jeszcze pozostali zostali przesiedleni na teren północno-zachodniej Polski. Dodatkową karą było rozproszenie – wedle dyrektywy władz w danej miejscowości nie mogło mieszkać więcej niż 10 procent ludności wysiedlonej w ramach akcji „Wisła”. W kolejnych latach Polski Ludowej wszelkie próby oddolnej integracji kulturowej środowiska łemkowskiego i postulaty powrotu na rodzinne tereny spotykały się ze stanowczym sprzeciwem władz partyjnych i państwowych. Radykalna zmiana nastąpiła dopiero wraz z odejściem komunizmu. W latach 1989 i 1990 powstały Stowarzyszenie Łemków i Zjednoczenie Łemków, a działalność kulturalna i edukacyjna nabrała rozpędu. I co najważniejsze Łemkowie mogli wracać na swoje rodzinne tereny. Na mocy ustawy z 2005 roku o mniejszościach narodowych i etnicznych, Łemkowie zostali uznani jako jedna z czterech grup etnicznych w Polsce.

 

Język łemkowski należy do grupy języków wschodniosłowiańskich, ma wiele cech pogranicza – zawiera elementy zarówno zachodnio- jak i wschodnio-słowiańskie, a także wpływy węgierskie i rumuńskie. W swym bogactwie język Łemków zachował elementy cerkiewno-słowiańskie. Pierwsze piśmiennictwo łemkowskie datowane jest na XVI wiek. Zaś manifest o odrębności tego języka został wydany w 1871 roku, a od 1911 zaczęto regularnie wydawać łemkowskie książki i czasopisma. W okresie I Rzeczpospolitej język łemkowski był nauczany w szkołach podstawowych na Łemkowszczyźnie. Ponownie do edukacji powrócił na tych terenach w roku 1991 jako przedmiot dodatkowy. Pisownia języka łemkowskiego oparta jest na cyrylicy wraz z charakterystycznymi dla niego różnicami. Współczesna gramatyka została skodyfikowana w Gramatyce języka łemkowskiego z roku 2000. W życiu publicznym język łemkowski możemy spotkać na tablicach opisujących miejscowości w gminach Gorlice oraz Ujście Gorlickie oraz w podręcznikach czasopismach i mediach łemkowskich.

Tekst: Rafał Karpiński
Fot. Z arch. Zjednoczenia Łemków. Zarząd Główny

Źródła:
1. https://www.gov.pl/web/mniejszosci-narodowe-i-etniczne/lemkowie
2. https://ciekawostkihistoryczne.pl/2022/03/12/historia-lemkow-w-polsce/
3. https://watrazdynia.pl/historia-lemkowskiej-watry/