Konkurs „Korzenie i skrzydła” zorganizowany w 2021 roku przez Narodowy Instytut Kultury i Dziedzictwa Wsi spotkał się z dużym zainteresowaniem odbiorców. Dlatego miło nam poinformować Państwa, że wkrótce ogłosimy jego drugą edycję, tym razem na najlepszą pracę magisterską na temat kultury i dziedzictwa wsi. Za jego pośrednictwem pragniemy zachęcić magistrantów i ich promotorów do podejmowania tematów dotyczących współczesnych trendów i procesów kulturowych, kształtujących życie i budujących spójność lokalnych społeczności.

Pierwsza odsłona Konkursu „Korzenie i skrzydła” na najlepszą pracę magisterską i doktorską na temat kultury i dziedzictwa obszarów wiejskich w Polsce bezsprzecznie dowiodła, że istnieje społeczna potrzeba dbałości o lokalne oraz ponadlokalne tradycje, jak również poczucie konieczności ich badania, także przez młodych ludzi. Wysoki poziom wszystkich nadesłanych prac, niezwykle różnorodnych pod względem tematyki, zakresów badań oraz wykorzystanych metodologii wykazał również znaczną znajomość przedmiotu analiz i zaangażowania autorów w naukowy opis zagadnień odnoszących się do małych ojczyzn.

Poniżej prezentujemy prace laureatów poprzedniej edycji Konkursu i jednocześnie zachęcamy do wzięcia udziału w kolejnej. Szczegóły już wkrótce na naszej stronie.

I miejsce
dr Marcela Szymańska
Tytuł pracy: Dziedzictwo kulturowe wsi śląskiej na pograniczu śląsko-morawskim (przykład gminy Krzanowice)
Afiliacja: Uniwersytet Opolski, Wydział Filologiczny, Katedra Nauk o Kulturze i Religii
Promotor: Dr hab. Dorota Świtała-Trybek, prof. UO
Rok obrony: 2021

Streszczenie:
Odmienność, bogactwo i różnorodność kulturowa ziemi raciborsko-opawskiej wpłynęły na zainteresowania naukowe autorki i podjęcie decyzji o rozpoczęciu badań empirycznych na tym specyficznym obszarze kulturowym. Drugą z przyczyn rozpoczęcia badań była chęć wskazania procesu przemian, jaki nastąpił w kulturze wiejskiej tego regionu. W minionych dekadach na polskiej wsi zaszły intensywne przeobrażenia (m.in. gospodarcze, kulturowe, społeczno- obyczajowe), w wyniku których zmieniła ona swój charakter i krajobraz kulturowy. Współczesna wieś coraz częściej nawiązuje stylem życia do wzorów miejskich, postępuje dezagraryzacja, a młodsze pokolenia migrują do większych aglomeracji. Wzrost ruchliwości ludzi wpływa na zanik homogeniczności społeczności wiejskich. Pod wpływem procesów globalizacyjnych zmienia się powszednie życie; niegdyś oswojona przestrzeń wiejska zatraca cechy wyróżniające ją wśród innych obszarów.

Rozprawa doktorska jest podsumowaniem wieloletnich zainteresowań badaczki dziedzictwem kulturowym mieszkańców pogranicza śląsko-morawskiego. Za podstawowy cel pracy autorka wyznaczyła sobie wskazanie bogactwa wielokulturowej spuścizny Morawian żyjących w środowisku wiejskim oraz ogląd kolejnych interesujących i wartych refleksji kulturoznawczej elementów składowych dóbr kultury badanego obszaru.

Prowadzenie badań na dorobkiem konkretnej społeczności wymagało zastosowania różnorodnych metod, technik i narzędzi badawczych. Materiał empiryczny do analizy zjawisk kulturowych i procesów społecznych przebiegających na wsi autorka pozyskała z wykorzystaniem metod etnograficznych, które okazały się być dla niej fundamentalną składową procesu poznania. W toku postępowania badawczego korzystała z dwóch podstawowych zasobów informacji: źródeł wywołanych (czyli wiedzy pozyskanej w terenie) oraz źródeł zastanych. Zastosowała obserwację uczestniczącą (jawną i ukrytą) oraz różne typy wywiadów, których w sumie przeprowadziła 395 (wszystkie udokumentowane zapisami rozmów na dyktafonie) z ponad 200 informatorami. Ze względu na przedmiot i charakter badań rozmówcy zostali podzieleni na trzy grupy wiekowe: 1) przedstawiciele najstarszego pokolenia; 2) informatorzy w wieku 40-60 lat; 3) reprezentanci najmłodszego pokolenia. Rezultatem intensywnych badań terenowych (trwających 5 lat; 2015-2020) był bogaty materiał, który został poddany analizie kulturoznawczej.

II miejsce
dr Gabriela Gacek
Tytuł pracy: Tradycje muzyczne górali kliszczackich
Afiliacja: Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk
Promotor: Prof. dr hab. Zbigniew Jerzy Przerembski
Rok obrony: 2019

Streszczenie:
Górale kliszczaccy to grupa etnograficzna górali polskich, omówiona szerzej po raz pierwszy w literaturze w połowie XIX wieku przez Wincentego Pola. Pierwsza monografia tej grupy o charakterze naukowym została opublikowana dopiero w 2015 roku. Dotąd jednak nie napisano monograficznej pracy naukowej poświęconej wyłącznie muzyce ludowej Kliszczaków.

Terenowe badania etnomuzykologiczne autorka prowadziła od 2010 do 2017 roku. Interesowały ją kwestie zasięgu „obszaru kliszczackiego” i „muzyka kliszczacka”, które były różnorako definiowane w różnych okresach historycznych, zarówno w literaturze, jak i przez informatorów. Dokonała opisu i analizy wielu źródeł historycznych – pisanych oraz fonograficznych – dokumentujących pieśń tradycyjną (muzykę i tekst słowny) oraz repertuar instrumentalny i taneczny górali kliszczackich. Ponadto przeprowadziła badania terenowe, dokonując wywiadów z kilkudziesięcioma współczesnymi śpiewakami, muzykantami, członkami zespołów ludowych i innymi osobami z tego regionu zaangażowanymi w ruch regionalny. Reprezentowali oni różne pokolenia, a także sposób i poziom edukacji muzycznej. Obserwowała i dokonywała również nagrań podczas wielu lokalnych festiwali folklorystycznych, aby poznać muzykę wykonywaną obecnie na scenie przez zespoły regionalne, które określają się jako „kliszczackie”. Opisując ludowy repertuar muzyczny, starała się porównać i opisać wzajemne wpływy, podobieństwa i różnice w stosunku do tradycyjnego, kanonicznego repertuaru muzycznego sąsiednich grup etnograficznych.

Praca ma charakter dokumentacyjno-idiograficzny, co jest uzasadnione stanem badań (stosunkowo niewielką liczbą źródeł dokumentujących muzykę ludową w rejonie stricte kliszczackim) i różnorodnością źródeł. W toku badań stosowała różne jakościowe techniki badawcze. Były to obserwacja uczestnicząca jawna i ukryta, wywiad pogłębiony częściowo ustrukturyzowany i swobodny (utrwalony w nagraniach audio lub w formie notatek) oraz analiza treści źródeł zastanych – publikacji, dokumentów archiwalnych, nagrań archiwalnych, a także źródeł wywołanych – własnych nagrań, np. wywiadów i występów muzycznych. Inne źródła, takie jak publikacje, dokumenty archiwalne i nagrania archiwalne znalazła w lokalnych muzeach i archiwach.

Głównym celem pracy było zebranie informacji na temat tradycji muzycznych górali kliszczackich i prześledzenie ich historycznych przemian do czasów współczesnych, dlatego autorka zastosowała dwuczęściowy układ pracy. Został on zainspirowany rozróżnieniem wprowadzonym przez Jerzego Szackiego pomiędzy dwoma kategoriami: dziedzictwem i tradycją.

III miejsce
dr Kamila Sawka-Adamczyk
Tytuł pracy: Wicynianie na Śląsku. Pamięć o utraconej wsi podolskiej
Afiliacja: Uniwersytet Opolski, Wydział Filologiczny, Katedra Nauk o Kulturze i Religii
Promotor: Dr hab. Teresa Smolińska, prof. UO
Rok obrony: 2021

Streszczenie:
Głównym celem pracy doktorskiej z zakresu nauk o kulturze i religii stała się próba analizy i opracowania wybranych zjawisk kulturowych społeczności wiejskiej, ukazanie procesu ich przekształceń oraz określenie czynników procesu ich przemian wpływających na aktywność społeczno-kulturalną mieszkańców wybranej wsi kresowej — Wicynia (dziś Smerekiwka). Ważnym celem badań był również ogląd „nośników dziedzictwa kulturowego” materialnego i niematerialnego na tzw. ziemiach odzyskanych, które stały się wyznacznikami tożsamości narodowej tej lokalnej społeczności. Ponadto autorka podjęła próbę analizy nowoczesnego eksponowania tożsamości w Internecie przez przybyszy z Kresów Wschodnich i ich potomków. Prowadząc wywiady z potomkami wicynian, urodzonymi już na Śląsku, szczególnie interesowała ją pamięć (zbiorowa, indywidualna) w procesie tworzenia kresowej tożsamości i międzypokoleniowa transmisja wiedzy o pozostawionym na Wschodzie dziedzictwie kulturowym ich rodziców i dziadków.

Liczne opowieści wspomnieniowe i relacje, które zostały zarejestrowane podczas badań empirycznych, mają heterogeniczny charakter, stanowią istotną skarbnicę wiedzy o lokalnej wspólnocie i tym samym podstawę refleksji teoretycznej. Badaniami terenowymi prowadzonymi w latach 2009-2019 objęta została wybrana społeczność kresowa, a konkretnie mieszkańcy wsi Wicyń (rejon przemyślański, obwód lwowski, Ukraina), którzy po 1945 roku osiedlili się na Śląsku. Autorka zastosowała dwie podstawowe metody badań empirycznych: jakościową i ilościową, posłużyła się zróżnicowanymi technikami badawczymi (wywiady, obserwacja). Dokonała analizy źródeł zastanych i wywołanych, przeprowadziła równolegle kwerendy: archiwalną i biblioteczną. Dopełnieniem badań terenowych była obserwacja uczestnicząca (jawna i ukryta) oraz ankieta.

Fot. pixabay.com