Tradycją praktykowaną do dziś na Kujawach jest chodzenie z kozą. Jego punktem kulminacyjnym jest tzw. podkoziołek, którego definicję odnajdujemy w słowniku języka polskiego PWN: według zwyczaju ludowego zachowanego w Wielkopolsce zabawa urządzana w ostatni wtorek karnawału, na której młodzież tańczy i bawi się za pieniądze dziewcząt. Jan Stanisław Bystroń (1892-1964) – polski etnograf i socjolog – w 1926 r. zaliczył podkoziołka do najważniejszych zwyczajów obrzędowych. Natomiast chodzenie z kozą w roku 2020 wpisano na Krajową Listę Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego.

Obrzęd ten wywodzi się tradycji przedchrześcijańskiej związanej z pogańskimi świętami przełomu zimy i wiosny a także pożegnaniem Starego i powitaniem Nowego Roku. Odbywa się w zapusty a polega na wędrowaniu po wsi grupy przebierańców zakończonym zabawą w karczmie. Natomiast nazwa „podkoziołek” wzięła się z rzucania przez panny opłat pod wystruganą figurkę koziołka w celu wykupienia tańców z wybranymi chłopcami lub opłacenia muzykantów. Figurka mogła być z drewna, z buraka cukrowego lub brukwi. Podkoziołkiem jest również sam taniec, który jednak niczym innym nie jest, tylko zwyczajnym kujawiakiem, kołodziejem, szorcem i t.d. (Kolberg: 1962, s. 213).

„Gdzie koza chodzi, tam się żytko rodzi. Kędy jej tropy, powstają kopy!”

Cały obrzęd zaczyna się pochodem przebranych mężczyzn. Każda postać ma znaczenie magiczne nawiązujące do wegetacji i płodności w budzącej się na wiosnę przyrodzie. Wśród przebierańców odnajdziemy zwierzęta – kozę, niedźwiedzia, konia i bociana a także różne indywidua jak parę młodą, postaci dwoiste („żywy na umarłym”, „dziad na babie”), diabła, śmierć, kominiarza, druciarza, żołnierza, dziada, Cygana czy Żyda.

Najważniejszą maszkarą zwierzęcą jest oczywiście koza. Z kozą związane jest odgrywanie scenek i śpiewanie przyśpiewek. Oskar Kolberg (1814-1890) – najbardziej znany polski etnograf i folklorysta – opisał to następująco: Jest tam i koza drewniana, to jest: drąg z kozim łbem, gdy sam chłopak pod nim przykryty płachtą, skacze, bodzie, rzuca się i t.p.; ma on sznurek przeprowadzony do gęby (niby brody), i sam sobie dziania (szczęką rozdziawia gębę), gdy drudzy ciągną za sznurek. (Kolberg: 1962, s. 211).

Obrzędy tradycyjne a współczesność

Towarzyszą tym zabiegom rymowanki i przyśpiewki. Poza kozą inne postaci zaczepiają domowników, odgrywają także swoje role w sprowadzaniu na nich pomyślności. Bocian dziobie kobiety, by zostały matkami. Kominiarz maże twarze sadzą, co ma przynosić szczęście. Silny niedźwiedź odpędza symbolicznie zło, a skacząc sprawia, że wiosna prędko nadchodzi. Przebierańcy często hałasują, pokrzykują i dzwonią.

Współcześnie w regionie jest wiele grup kultywujących tradycję chodzenia z kozą. Najbardziej uznane jest Stowarzyszenie Klub Kawalerów w Szymborzu, które w 2004 otrzymało nagrodę im. Oskara Kolberga za upowszechnianie kultury ludowej Kujaw. Obrzędy odbywają się także w miastach. W Toruniu, na przykład, wcześniej odbywały się podkoziołki, co w 1933 r. opisała Bożena Stelmachowska (s. 71) a od kilku lat z powodzeniem odtworzyła tę tradycję grupa „n obrotów”.

„Gdzie koza chodzi, tam panna za mąż wychodzi”

Wiele ostatkowych obrzędów dotyczy dziewcząt i młodych mężatek. Zgodnie z tradycją wynikającą z kultury ludowej za obrzęd należy zapłacić pieniędzmi, jedzeniem (pączkami, plackami, jajkami, ciastem, kiełbasą lub słoniną) lub alkoholem, by przyniósł oczekiwany skutek. Jest to tzw. „wykupne”. W domu panny chodzi oczywiście o szybkie zamążpójście dziewczyny.

Tak samo, we wtorek zapustny, pannie dającej datek pod koziołka śpiewano: A trzeba dać podkoziołek — trzeba dać! mogłaś ci ty całki roczek — tańcować. Dziewczyna mogła w trakcie zabawy tańczyć, śpiewać przyśpiewki, by móc potem bawić się cały rok. Podkoziołek kończył się oczywiście o północy – zebranym posypywano głowy popiołem lub wieszano pod sufitem śledzia. Tym samym zamykano czas karnawału, a rozpoczynano post.

Inne zwyczaje były związane z podkoziołkiem:

Raniutko we wstępną Środę, u belki, przy progu owej karczmy powieszą przetak, (a w przetaku leży popiół) i sznurek doń przywiążą. Gdy kto włazi (wchodzi) we drzwi, to ten co na piecu siedzi, pociągnie nagle za sznurek do przetaka idący, a natychmiast popiół spada przez włosie przetaka i osypuje wchodzącego. (Kolberg: 1962, s. 213).

Natomiast tzw. wywożenie żeńcowej odbywało się w podkoziołka lub zaraz w Środę Popielcową – baby wiejskie przystrojonym wozem lub taczką zabierały młode mężatki do karczmy, przed którą pojazd miał zostać spektakularnie wywrócony. Nie omijano także dworu dziedzica i jedynie wykupienie (datkiem lub wódką) mogło ocalić „Młodą” czyli nowozamężną kobietę. Przez ten obrzęd kobieta zostawała wprowadzana do grona zamężnych gospodyń. W karczmie miał miejsce inny obrzęd „taniec na len” polegał on na wykonywaniu przez kobiety wysokich podskoków, tak wysoko jaki ma być len, który urośnie na wiosnę.

Tekst: Grażyna Olszaniec 

Fot. G. Olszaniec, Publikacja elektroniczna na temat chodzenia z kozą na Kujawach wydana przez Muzeum Etnograficzne im. Marii Znamierowskiej-Prüfferowej w Toruniu. Fot. https://polona.pl/item/obrzedy-zapustne-przebierancy,NTc0NTM0Nzc/0/#info:metadata Fot. https://polona.pl/item/obrzedy-zapustne-przebierancy,NTc0NTM0Nzc/2/#info:metadata Fot. Stelmachowska B., Podkoziołek w obrzędowości zapustnej Polski Zachodniej, Poznań 1933. (https://fbc.pionier.net.pl/details/nnhmVnS)

Źródła:
1. Bystroń, J. S., Wstęp do ludoznawstwa polskiego, t. 2, Lwów, 1926, s. 164.
2. Kolberg O., Kujawy, cz. I. Dzieła wszystkie, t.3., Wrocław-Poznań, 1962.
3. Stelmachowska B., Podkoziołek w obrzędowości zapustnej Polski Zachodniej, Poznań 1933.
4. Podkoziołek https://sjp.pwn.pl/szukaj/podkoziołek.html (dostęp: 2023-01-05)
5. Piotrowska A. E., Kultura ludowa – zwyczaje doroczne, http://www.dialektologia.uw.edu.pl/index.php?l1=opis-dialektow&l2=dialekt-wielkopolski&l3=kujawy&l4=kujawy-kultura2&l5=kujawy-kultura2-zwyczaje-doroczne (dostęp: 2023-01-05)
6. Zwyczaje zapustne – „chodzenie z kozą” na Kujawach http://koza.etnomuzeum.pl/ (dostęp: 2023-01-04)
7. Krajowa lista niematerialnego dziedzictwa kulturowego, https://niematerialne.nid.pl/Dziedzictwo_niematerialne/Krajowa_inwentaryzacja/Krajowa_lista_NDK/ (dostęp: 2023-01-05)
8. Łopatyńska H., Stowarzyszenie Klub Kawalerów w Szymborzu, Kujawy, https://www.nagrodakolberg.pl/laureaci-stowarzyszenie_klub_kawalerow_w_szymborzu__kujawy (dostęp: 2023-01-05)
9. Grupa n obrotów, Kujawski podkoziołek wg Oskara Kolberga – słuchowisko 2021. https://www.youtube.com/watch?v=uCBg3PE_CIQ&list=PLyI5u1y7rLzBHb8OBckxb-Os1mv1v5ZmZ (dostęp:2023-01-09)