Od kilku już lat przewodnim hasłem, przyświecającym wielu inicjatywom realizowanym przez Narodowy Instytut Kultury i Dziedzictwa Wsi jest kulturanaludowo#wspieram. Ważnym ogniwem, bez którego tradycja nie mogłaby być kultywowana są twórcy ludowi. Wspieranie tej grupy oraz zapewnienie bezpośredniego przekazu tradycyjnych umiejętności było głównym celem Programu Stypendialnego NIKiDW „Mistrz – Uczeń”. Jego adresatami byli zarówno mistrzowie z wyróżniającym się dorobkiem, jak i adepci chcący doskonalić swoje umiejętności lub dopiero je posiąść. O Stypendium wnioskowało kilkadziesiąt par Mistrz – Uczeń. Wsparcie na realizację swoich projektów otrzymało 15 par Stypendystów. Uczniowie uczyli się budowania instrumentów, śpiewania czy grania tradycyjnych pieśni i melodii, haftowania strojów ludowych, wykonywania koronek czy kroszonek, ale także zdobywali wiedzę o tradycyjnym młynarstwie, kowalstwie czy bartnictwie. Ich praca została udokumentowana.

Przedstawiamy Państwu sylwetki dwóch kolejnych par Stypendystów.

Janusz Marzewski i Tomasz Marzewski realizowali projekt pn.: „Bartnictwo z pokolenia na pokolenie”

Janusz Marzewski (Mistrz)

Kultywuje kulturę bartniczą wpisaną na Reprezentatywną Listę Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego. Jest przedstawicielem jej depozytariuszy w regionie kurpiowskim oraz na północnym Mazowszu.

Wielokrotnie współpracował z Muzeum Kultury Kurpiowskiej w Ostrołęce, Muzeum Rolnictwa im. ks. Krzysztofa Kluka w Ciechanowcu i Muzeum Kurpiowskim w Wachu, gdzie przeprowadzał warsztaty bartnicze oraz wykonał eksponaty pokazowe kultury bartniczej.

Współpracował również z Ministerstwem Kultury i Dziedzictwa Narodowego w trakcie składania wniosku o wpis kultury bartniczej na Reprezentatywną Listę Niematerialnego Dziedzictwa. Został uhonorowany Medalem Pamiątkowym PRO MASOVIA 2018. Był założycielem i Starostą Bartnym Kurpiowskiego Bractwa Bartnego.

Tomasz Marzewski (Uczeń)

Tomasz Marzewski ma już pewne doświadczenie nabyte we wczesnym dzieciństwie dotyczące szeroko pojętej kultury bartniczej i rzemiosła bartniczego. Uczestniczył w pokazie bartniczym w Muzeum Rolnictwa im. ks. Krzysztofa Kluka w 2016 roku jako pomocnik bartnika.

Projekt w ramach Stypendium

Projekt pn.: „Bartnictwo z pokolenia na pokolenie” polegał na zdobyciu umiejętności wykonywania barci oraz leziwa, które obecnie są w posiadaniu nielicznej grupy osób nie tylko w regionie kurpiowskim, ale i w całej Polsce. Kultura bartnicza i samo bartnictwo jako rzemiosło nie jest atrakcyjne dla młodego pokolenia. Zostało wyparte przez pszczelarstwo. W regionie kurpiowskim jest zaledwie kilka rodzin o pokoleniowych tradycjach bartniczych, ale nawet wśród nich ciężko o następców.

Dawniej rodzice i dzieci wykonywali wspólnie pracę fizyczną ucząc się rzemiosła w bezpośrednim kontakcie. Dziś jest to utrudnione. Dlatego należy podjąć wszelkie działania motywujące młodych ludzi do zajmowania się tym trudnym rzemiosłem.

Zarówno Mistrz jak i Uczeń urodzili się i wychowali w regionie kurpiowskim. Rodzinne tradycje kultury bartniczej najpełniej i najefektywniej jest przekazywać w gronie rodzinnym. Dlatego pokrewieństwo w tym przypadku jest wielką zaletą przy realizacji projektu.

Z kolei Kazimiera Balcerzak i Katarzyna Paulina Lemańska przygotowały elementy tradycyjnego stroju sieradzkiego.

Kazimiera Balcerzak (Mistrz)

Kazimiera Balcerzak jest jedną z najwybitniejszych, najbardziej utalentowanych i wszechstronnych twórczyń ludowych Ziemi Sieradzkiej. Swą przygodę ze sztuką ludową zaczynała w 1997 roku od haftu ludowego. Później pojawiło się zainteresowanie sieradzką wycinanką oraz tradycyjnym zdobnictwem ludowym i plastyką obrzędową.

Haft jest jedną z wiodących dziedzin w twórczości Kazimiery Balcerzak. Jako jedna z nielicznych już hafciarek stosuje tradycyjną technikę haftu płaskiego. W swych pracach odtwarza sieradzkie wzornictwo z charakterystycznymi dla tego regionu barwnymi, mocno rozbudowanymi szlakami kwiatowymi, w których dominującym elementem jest rytmicznie powtarzające się przedstawienie róży. Ten wiodący motyw uzupełniany jest drobniejszymi wizerunkami gałązek z listkami, konwalii, goździków i fiołków. W jej pracach widać dużą gamę nasycenia kolorów, co wizualnie nawiązuje do lokalnego stylu wypracowanego przez wcześniejsze pokolenia.

Swoje umiejętności od ponad 20 lat chętnie przekazuje innym podczas warsztatów, festiwali, targów, festynów czy wystaw. Ma na swoim koncie wiele nagród i wyróżnień. Artystka od wielu lat jest zapraszana do udziału w najważniejszych imprezach folklorystycznych np.: w Ogólnopolskich Targach Sztuki Ludowej w Kazimierzu Dolnym lub Festiwalu Folkloru Ziem Górskich w Zakopanem. Twórczość ludowa to jej wielka pasja, dzięki której może nie tylko kultywować zanikające powoli tradycje swojego regionu, ale także wciąż zaskakiwać nowymi pomysłami.

W 2013 roku wieloletnia działalność twórcza Kazimiery Balcerzak została uhonorowana nagrodą Zarządu Powiatu Sieradzkiego za wybitne osiągnięcia artystyczne i twórcze oraz popularyzację sieradzkiego folkloru.

Katarzyna Paulina Lemańska (Uczeń)

Katarzyna Lemańska po raz pierwszy zetknęła się z haftem sieradzkim już w szkole podstawowej, gdzie pani Kazimiera Balcerzak prowadziła jednodniowe warsztaty. Od tamtego czasu hobbystycznie próbowała swoich sił w różnych technikach rękodzielniczych. Zainteresowanie sztuką ludową rozbudziło się w niej na nowo po rozpoczęciu pracy w Sieradzkim Centrum Kultury oraz dołączeniu do Stowarzyszenia Kreatywny Sieradz, kiedy miała okazję samodzielnie zorganizować warsztaty haftu sieradzkiego oraz innych form rękodzieła ludowego. Sama równie chętnie uczestniczyła w tego typu szkoleniach, przypominając sobie technikę haftowania, której uczyła się jeszcze podczas warsztatów w szkole.

Jak sama mówi, jej marzeniem jest zachowanie i popularyzacja tej tradycji, jako bogactwa kulturowego i elementu tożsamości kulturowej mieszkańców regionu sieradzkiego, który nie jest jedynie reliktem przeszłości, ale żywym „materiałem” który można odtwarzać oraz w sposób twórczy przetwarzać.

Haft jest najważniejszą dziedziną w amatorskiej ludowej twórczości pani Katarzyny Lemańskiej. W swych pracach odtwarza sieradzkie wzornictwo z elementami charakterystycznymi dla tego regionu. Widać w nich duże zaangażowanie, precyzyjność wykonania oraz z systematyczne doskonalenie umiejętności w odtwarzaniu lokalnego stylu, wypracowanego przez wcześniejsze pokolenia.

Udział w programie stypendialnym pomoże jej rozwinąć posiadane umiejętności i wiedzę w zakresie haftu sieradzkiego oraz stworzyć podwaliny pod własną działalność twórczyni ludowej. W przyszłości chciałaby nie tylko przekazywać tę wiedzę i sposób haftowania kolejnym pokoleniom, ale także zrealizować marzenie o tym, by haft sieradzki powrócił do przestrzeni publicznej jako ozdoba współczesnych elementów ubioru oraz wystroju wnętrz.

Projekt w ramach Stypendium

Fartuch haftowany do sieradzkiego stroju ludowego
Koszula haftowana do sieradzkiego stroju ludowego
Chustka haftowana do sieradzkiego stroju ludowego

Stroje sieradzkie noszone były powszechnie jeszcze w drugiej połowie XIX wieku. Na początku XX wieku rozpoczął się proces upowszechniania się strojów miejskich, co w naturalny sposób spowodowało zanik stroju ludowego na tych terenach, choć jeszcze w latach 80. XX wieku, w okolicach Sieradza, można było spotkać tradycyjnie ubrane kobiety. Strój sieradzki noszono na obszarach dorzecza Warty i Widawki, na północnym wschodzie granice tworzyła rzeka Ner.

O sieradzkim ludowym stroju kobiecym z końca XIX wieku Elżbieta Królikowska pisze, że składał się z: koszuli lnianej, wełniaka, wyszywanego fartucha z płótna lub wełenki, zapasek do pasa i na ramiona, kaftana zarówno samodziałowego, jak i sukiennego, tzw. mamelki, czepców, chustek, sznurowanych butów. (…) Równolegle z wełniakami nosiły Sieradzanki letnie sukienki, tzw. stóniki z jednobarwnych lub wzorzystych fabrycznych wełenek, których staniki były bogato zdobione zmarszczeniamii – „wodą” i zakładkami. (…) Fartuchy bawełniane, alpakowe lub marynusowe (wełniane) były zdobione barwnym kwiatowym haftem płaskim wzdłuż brzegów, a same brzegi wykończone ząbkami.

Fot. Marta Ankiersztejn