Z okazji przypadającego 9 lutego Ogólnopolskiego Dnia Etnografii, Etnologii i Antropologii Kulturowej prezentujemy artykuł Jacka Żukowskiego przybliżający sylwetkę podróżnika i etnologa Eugeniusza Frankowskiego. Materiał został opublikowany w czasopiśmie „Kultura Wsi” 2022 nr 3.

Eugeniusz Frankowski związał się z Muzeum Przemysłu i Rolnictwa, obejmując stanowisko honorowego kierownika Zbiorów Etnograficznych. Funkcję tę pełnił nieodpłatnie. Jedną z jego pierwszych decyzji po objęciu tego stanowiska było namówienie władz Muzeum do przywrócenia zbiorom nazwy Muzeum Etnograficznego. Stało się to 1 listopada 1921 roku, a sam Frankowski został jego pierwszym etatowym kierownikiem. W tym samym roku większość budżetu Muzeum Etnograficznego zaczęła pochodzić z Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, a instytucja została objęta planem rozwoju zakładającym uzyskanie oddzielnego budynku dla własnej działalności. Muzeum Etnograficzne nie było jednak samodzielną instytucją, a jedynie częścią MPiR, jego wydzielenie ze struktury nastąpiło dopiero 1 kwietnia 1939 roku.

Frankowski był twórcą zasad naukowego gromadzenia, opracowania i eksponowania materiałów etnograficznych. Przykładał wielką wagę do sporządzania dokumentacji fotograficznej, a później także filmowej. Prowadził wytężone badania muzeologiczne, zbierając doświadczenia z podobnych instytucji zagranicznych. Będąc kierownikiem muzeum, rozwijał swoją karierę naukową – doktoryzował się z archeologii na Uniwersytecie Jagiellońskim (1921), habilitował na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Warszawskiego (1922), a w 1926 roku został profesorem nadzwyczajnym Uniwersytetu Poznańskiego, gdzie objął Katedrę Etnologii i Etnografii. Doświadczenie w prowadzeniu badań terenowych zdobywane od 1910 roku podczas studiów antropologicznych na Uniwersytecie Jagiellońskim i późniejszego wyjazdu na Półwysep Iberyjski wykorzystywał podczas badań prowadzonych dla Muzeum. Zajmowała go głównie polska sztuka ludowa. Publikował także prace o magii ludowej, zwyczajach i narzędziach rolniczych ludu polskiego. Dzięki jego pracy i staraniom Muzeum Etnograficzne stało się największą tego typu placówką w Polsce i jednym z najważniejszych etnologicznych ośrodków naukowych.

Muzeum zajmowało całe ówczesne 3. i część 4. piętra głównego gmachu przy Krakowskim Przedmieściu. Kolekcja rozrastała się bardzo dynamicznie i osiągnęła w 1939 roku liczbę około 30 000 eksponatów, stając się największą w kraju. Rocznie odwiedzało je kilkanaście tysięcy zwiedzających. Ekspozycja zbudowana była w oparciu o pochodzenie geograficzne oraz uporządkowana tematycznie, pozwalając nie tylko podziwiać pojedyncze przedmioty, ale też zgłębiać ich kulturowe zróżnicowanie w porównaniu z innymi. Zbiory pochodziły z różnych dzielnic Polski, z innych krajów słowiańskich, wypraw pozaeuropejskich oraz penetracji terenowych pracowników Muzeum, przede wszystkim badań Eugeniusza Frankowskiego w kraju Basków. Dzięki staraniom dyrektora Frankowskiego zbudowano nowoczesne magazyny z urządzeniami do konserwacji zabytków. Muzeum posiadało największą w Warszawie bibliotekę etnograficzną, a także archiwum naukowe obejmujące foto- i fonotekę. Zbiory muzealne uwiecznione zostały na taśmie filmowej. Pod kierunkiem dyrektora Frankowskiego powstało 5 filmów krótkometrażowych wyświetlanych w kinach. Filmy dotyczyły wybranych zagadnień. Pierwszy opowiadał o sprzętach domowych i narzędziach pracy ludu polskiego, drugi o ubiorach ludu polskiego, trzeci o sztuce ludu polskiego, czwarty o sztuce huculskiej a piąty o świątkach religii ludów Azji i Afryki. Do dzisiaj przetrwał tylko jeden – znajduje się on w zbiorach Filmoteki Narodowej, a kopie posiadają Państwowe Muzeum Etnograficzne oraz NIKiDW.

Od 1932 roku w Muzeum odbywały się także praktyki nowatorskiego wówczas Kursu Muzeologicznego. Część teoretyczna obejmująca historię muzeologii, konserwację i techniki muzeologiczne, kompozycję muzeologiczną, fotografię i tablice wystawowe, zadania naukowe, wychowawcze i polityczne muzeów prowadzona była przez Frankowskiego na Uniwersytecie Poznańskim, jako Seminarium Muzeologiczne. Kursy cieszyły się dużą renomą i przyciągały ludzi kultury i nauki, między innymi w 1936 roku świadectwo ukończenia otrzymała pani Irena Sendlerowa.

W 1938 roku decyzją Stefana Starzyńskiego, Prezydenta Warszawy, Muzeum Etnograficzne otrzymało własną siedzibę przy ulicy Podwale 15. Budynek ten wymagał remontu, a przenosiny zaplanowano na 1939 rok. Miało to być pierwsze zadanie nowego dyrektora (a wcześniejszego zastępcy) Tadeusza Dziekońskiego.

Działalności muzealnej Frankowskiego towarzyszyło dążenie do rozwoju nauk etnologicznych w Polsce. 15 października 1921 roku z inicjatywy Jana Czekanowskiego i Eugeniusza Frankowskiego powstało Polskie Towarzystwo Etnologiczne w Muzeum Przemysłu i Rolnictwa. Towarzystwo ściśle współpracowało z Polskim Towarzystwem Ludoznawczym. Celem statutowym PTE było badanie kultury duchowej i materialnej ludów na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej. Powstanie towarzystwa miało ma celu profesjonalizację środowiska ludoznawców – regionalistów i silniejsze powiązanie go z naukami etnologicznymi. W momencie założenia ustanowiono sekretarzy dzielnicowych w Warszawie, Krakowie, Lwowie, Poznaniu, Wilnie, Toruniu i Zakopanem. Organem towarzystwa było czasopismo „Lud”. PTE wydało 10 jego tomów w latach 1922-1932.

Łącznikiem pomiędzy siecią współpracowników a PTE było Centralne Biuro Etnologiczne wzorowane na podobnych tego typu instytucjach na świecie. Biuro mieściło się na I piętrze MPiR. Zadaniem Biura była organizacja i koordynacja prac badawczych, stworzenie spisów źródeł zastanych do krajowych badań etnologicznych, przygotowanie materiałów warsztatowych do prowadzenia badań terenowych na terenie całego kraju oraz wydawanie obszerniejszych opracowań jako kolejnych numerów czasopisma „Wisła”. W 1929 roku pracowały w nim 4 osoby. Kierownikiem Biura przez cały okres jego pracy był Eugeniusz Frankowski. Oprócz niego w Biurze pracowała kustosz Flora Zienkiewicz, pomocnik kustosza Janina Tuwan oraz laborant Ignacy Kochański. Biuro czasowo zatrudniało pracowników pomocniczych, jednym z nich był późniejszy dyrektor Muzeum Etnograficznego, Tadeusz Dziekoński. Biuro wydało 21. tom „Wisły” w 1922 roku oraz zorganizowało Zjazd Profesorów Etnologii i Etnografii w 1926, na którym, między innymi, uchwalono projekt wspólnego dla wszystkich uniwersytetów programu magisterium z zakresu etnologii i etnografii. Realizacja wszystkich postawionych przed Biurem celów okazała się jednak niemożliwa ze względów finansowych. Koniec działalności PTE i CBE jest trudny do ustalenia. Ostatnie wzmianki o działalności Biura pochodzą z 1934 roku. W 1936 roku Biuro nie figuruje w strukturze Muzeum Przemysłu i Rolnictwa, nie pojawia się także w sprawozdaniu, co wskazuje na jego zamknięcie.

Po wybuchu II wojny światowej Frankowski zaangażował się w tajne nauczanie etnologii i geografii. Po wojnie związał się na stałe z Uniwersytetem w Poznaniu. Zmarł w 1962 roku i został pochowany na Powązkach w Warszawie.

Eugeniusz Frankowski był wizjonerem, widzącym potencjał centralnego położenia instytucji, którą kierował, potrafiącym ten potencjał wykorzystać i rozwinąć z kolekcji muzealnej do samodzielnej instytucji. Jego badania po dziś dzień są inspiracją, a historia stworzenia Centralnego Biura Etnologicznego, o tak ambitnych celach, daje asumpt do prób jego odtworzenia dzisiaj.

Portret Eugeniusza Frankowskiego. Fotografia powstała w Madrycie 1.09.1920 r.
Odbitka pochodzi z archiwum Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie

Fot. – „Kultura Wsi”