W naszym cyklu „Solidarni z Białorusią”, w którym prezentujemy teksty przybliżające historię, obyczaje i sztukę tego pięknego kraju, tym razem proponujemy Państwu podróż, w czasie i przestrzeni, po obszarze dzisiejszej Białorusi. Naszą wędrówkę zaczniemy od najbardziej na północ wysuniętego miasta obwodu brzeskiego – Baranowicz. Historia tego miasta to po części także nasza historia.

Spojrzenie w przeszłość
Pierwsze pisane informacje o Baranowiczach datowane są na rok 1706. W wydanej w Hamburgu w połowie XVIII wieku książce Nordberga o dziejach szwedzkiego króla pt. „Historia Karola XII”, w opisie wojny północnej (1700-1721) znajdujemy zapis, że „mieszkańcy małej wsi Baranowicze stawili zaciekły opór szwedzkim najeźdźcom”. Dzieje wsi aż do drugiej połowy XIX wieku nie są do końca jasne. W dokumentach, jako właściciela Baranowicz pojawia się nazwisko Narkiewicza lub Markiewicza. Natomiast pewnym jest, że po przejściu przez ręce kilku właścicieli, w roku 1880 Baranowicze nabyła hrabina Rozwadowska. Podobno, aby kupić ten majątek, małżeństwo

Rozwadowskich posłużyło się wybiegiem prawnym. Na mocy carskiego ukazu po powstaniu styczniowym 1963 r. Polacy – katolicy nie mogli kupować ziemi na Kresach, a hrabina w przeciwieństwie do męża Jana, była wyznania prawosławnego. Stąd w akcie zakupu Baranowicz widnieje tylko jej nazwisko. Jak było dokładnie, nie wiadomo, natomiast była to bardzo trafiona inwestycja bowiem w latach 70-tych i 80-tych XIX wieku na tym terenie powstały linie kolei żelaznych łączące Polesie, w tym Baranowicze, z resztą imperium rosyjskiego. Stanowiło to bardzo silny impuls rozwoju gospodarczego i przekształcenia się wsi Baranowicze w miasto.

Dworzec w Baranowiczach otwarto już w 1871 roku. Hrabia Jan Rozwadowski stworzył precyzyjny plan rozwoju miejscowości. Na swojej ziemi wytyczył ulice, wyznaczył równe parcele i zamiast je sprzedać oddał w dzierżawę, co dało mu stały dochód. Wystarał się również u gubernatora o status miasteczka dla swojej osady. W 1884 otrzymało ono nazwę Rozwadowo, dopiero później nazwane Baranowiczami Centralnymi.

Rozbudowa węzła kolejowego w rejonie Baranowicz spowodowała ożywienie gospodarcze i gwałtowny rozwój miejscowości. W latach dziewięćdziesiątych XIX wieku wybudowano tu dużą cukrownię, trzy duże cegielnie, 3 fabryki urządzeń do mielenia ziarna, 2 młyny i 2 tartaki. W 1897 roku w Baranowiczach mieszkało 4 tysiące mieszkańców, w 1908 – 9 tysięcy, a w 1914 ponad 31 tysięcy. Dzięki węzłowi kolejowemu stały się też ważnym punktem na strategicznej mapie Rosji – przeniesiono tu garnizony wojskowe z Nowogródka i Horodyszcza, a z czasem Sztab Generalny armii carskiej.

W czasie wojny polsko-bolszewickiej miasto kilkakrotnie przechodziło z rąk do rąk. Ostatecznie na mocy traktatu ryskiego przypadło Polsce. Od 1922 roku przez węzeł kolejowy w Baranowiczach przewinęły się tysiące Polaków, którzy z całej Rosji Radzieckiej wracali do Polski. Część z nich pozostała w mieście stanowiąc zaczyn dla nowego rozwoju. Okres dwudziestolecia międzywojennego stanowi czas prosperity i rozrostu miasta. Od 1924 roku nadzór nad rozbudową i planowym rozwojem przejęło państwo polskie. Pojawiły się pierwsze murowane domy i piętrowe budynki. Miejscowość przestała przypominać dużą wieś, a stała się miastem w pełnym tego słowa znaczeniu. Wybudowano tzw. kolonie urzędniczą, powstały okazałe gmachy Banku Polskiego, Sądu Grodzkiego, szkoły powszechnej, gimnazjum państwowego i handlowego, a także męskiej szkoły budowlano-drogowej.

Miasto rozwijało się w szybkim tempie stając się największym ośrodkiem przemysłowo-handlowym w ówczesnym województwie nowogrodzkim. Za rozwojem gospodarczym podążała kultura. Powstały 3 kina, kilka księgarni i 22 kawiarnie. Wybudowano tu drugi na terenie Rzeczpospolitej (po Warszawie) Grób Nieznanego Żołnierza. A w 1938 roku uruchomiono trzecią na Kresach, po Wilnie i Lwowie, nowoczesną radiostację Polskiego Radia – Radio Baranowicze.

W wielokulturowym (Polacy, Żydzi, Białorusini) mieście rozwijało się również życie duchowe. Cerkwie i synagogi powstały jeszcze za czasów carskich. Na kościoły katolickie władze rosyjskie nie chciały się zgodzić. Przez całe lata taką funkcję pełnił grobowiec hrabiny Rozwadowskiej specjalnie zbudowany w kształcie kaplicy. W 1924 roku postawiono drewniany kościół pw. Podwyższenia Krzyża Świętego. Dla wyznawców prawosławia wybudowano Sobór Opieki Matki Bożej, do którego przeniesiono mozaiki z rozebranego w Warszawie Soboru Aleksandra Newskiego (stał w okolicy dzisiejszego Placu Piłsudskiego).

We wrześniu 1939 roku Baranowicze uniknęły losu wielu kresowych miast i miasteczek i nie zostały ograbione i splądrowane. Miasto ochroniła Straż Obywatelska powołana przez kierownika magistratu Jana Węgrzyna. 17 września do miasta wkroczyły wojska radzieckie, Baranowicze wkrótce stały się centrum administracyjnym nowoutworzonego obwodu baranowickiego. Po wojnie zostały na terenie ZSRR jako miasto w Białoruskiej Republice Radzieckiej. Od 1991 roku Baranowicze są częścią niepodległej Białorusi.

Co warto zobaczyć w Baranowiczach?

1. Kościół katolicki pw. Podwyższenia Krzyża – zbudowany w 1924 roku, nieprzerwanie czynny w okresie sowieckim, zachowany do dnia dzisiejszego. Stanowi ciekawy przykład drewnianego budownictwa sakralnego z początków XX wieku.

2. Sobór Opieki Matki Bożej – sobór powstał w latach 1924-1931, po tym jak jedyna drewniana cerkiew została zniszczona w pożarze. Budowle wykonano w stylu neoklasycystycznym, według projektu Mikołaja Obołońskiego. Świątynia została konsekrowana 4 października przez biskupa nowogrodzkiego i grodzieńskiego Aleksego Gromadzkiego. Na szczególną uwagę zasługują fragmenty mozaiki ze zburzonego w Warszawie Soboru Aleksandra Newskiego. Zostały sprowadzone w 1928 roku i wkomponowane w prezbiterium, na filarach nawy oraz nad drzwiami świątyni. Fragmenty mozaiki, które „nie zmieściły się” na ścianach można podziwiać w podziemiach soboru.

3. Domy Kolonii Urzędniczej z roku 1925, według projektu Teodora Bursche (Bursze).

4. Budynek rozgłośni Polskiego Radia wybudowanej w stylu funkcjonalistycznym. Rozgłośnia została uruchomiona 1 lipca 1938 roku.

5. Budynek Banku Polskiego wzniesiony w latach 1927-1929.

5. Remiza strażacka z lat 30-tych XX w.

Tekst: Rafał Karpiński
Red. Aleksandra Szymańska
Fot. wyróżniająca – domena publiczna – https://pl.wikipedia.org/wiki/Baranowicze#/media/Plik:Baranavi%C4%8Dy_Centralnyja._%D0%91%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D0%B2%D1%96%D1%87%D1%8B_%D0%A6%D1%8D%D0%BD%D1%82%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D1%8B%D1%8F_(1880-89).jpg

Źródła:
Sławomir Koper, Michał Stańczyk, Ostatnie lata polskich Kresów, Warszawa 2020
www.polesie.org (http://polesie.org/3038/baranowicze/ i http://polesie.org/8083/michal-pszczolkowszki-o-architekturze-polskiej-na-bialorusi-i-nie-tylko/)
www.vedaj.by (https://vedaj.by/index.php/pl/miasta/brzesc/baranovichi/baranowicze)
www.wikipedia.org (https://pl.wikipedia.org/wiki/Baranowicze)