Informacja i refleksje na marginesie konferencji naukowej UKSW.

W dziewięćdziesiątą rocznicę urodzin prof. Henryka Skolimowskiego (1930-2018)

W dniach 19-20 listopada 2020 r. odbyła się XXIV konferencja naukowa „Filozofia Zrównoważonego Rozwoju” zorganizowana przez Wydział Filozofii Chrześcijańskiej Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie. Jako przedstawiciel NIKiDW wziął w niej udział dr Mikołaj Niedek, który przedstawił dwa referaty pt.: „Filozofia trwałości konsumpcji a marnotrawstwo żywości” oraz „Eko-filozofia Henryka Skolimowskiego a perspektywa ekologicznego konserwatyzmu”. Problematyka marnowania żywności – jedno z kluczowych zagadnień współczesnej gospodarki żywnościowej – powinno być analizowane nie tylko w wymiarze gospodarczym, ale także oddziaływania na środowisko naturalne – ekologii i wobec dużego znaczenia postaw konsumentów – także w wymiarze etycznym.

W swoim wystąpieniu nt. zrównoważonej konsumpcji dr Niedek przypomniał koncepcję trwałej konsumpcji prof. H. Jastrzębskiej-Smolagi1, którą zarysował na tle aktualnej problematyki marnotrawstwa żywności i potrzeby przeciwdziałania temu zjawisku na wszystkich etapach łańcucha rolno-żywnościowego „od pola do stołu”. Przywołał najnowsze wyniki badań przeprowadzonych w ramach projektu pt. „Opracowanie systemu monitorowania marnowanej żywności i efektywnego programu racjonalizacji strat i ograniczania marnotrawstwa żywności (PROM)2. Według danych Światowej Organizacji Żywności i Rolnictwa FAO globalnie marnuje się ok. 1/3 wytwarzanej żywności, co ma wiele negatywnych skutków ekonomicznych, społecznych i środowiskowych – począwszy od zużycia zasobów naturalnych, gleby, wody, energii, po emisję zanieczyszczeń i wytwarzanie odpadów żywnościowych opakowaniowych. W krajach UE marnuje się, wg. dostępnych szacunków, ok. 88 mln ton żywności rocznie, a koszty z tym związane szacuje się na 143 mld euro. W Polsce wytwarzamy 54 kg odpadów żywności/osobę/rok. Mimo nadprodukcji żywności i jej marnotrawstwa, niemal miliard ludzi na świecie jest stale niedożywionych lub cierpi głód, a jednocześnie 1,6 mld cierpi na otyłość. Plagą współczesności są choroby metaboliczne i cywilizacyjne związane ze złym odżywianiem i niezdrowym trybem i stylem życia. Zgodnie z wyznaczonymi przez ONZ celami millenijnym do 2030 r. powinniśmy zmniejszyć o połowę ilość marnotrawionej żywności i wdrożyć bardziej zrównoważone społecznie i ekologicznie wzorce produkcji i konsumpcji3.

Wspólnym dla wielu ujęć i definicji strat i marnotrawstwa żywności jest założenie, że są to surowce i produkty żywnościowe wytworzone w celach konsumpcyjnych, które nie zostały spożyte przez ludzi, czyli nie zostały wykorzystane zgodnie z ich pierwotnym przeznaczeniem, na każdym etapie łańcucha żywnościowego, począwszy od produkcji podstawowej (rolnictwo), poprzez transport i przechowywanie, przetwórstwo, dystrybucję i handel, aż po konsumpcję w gospodarstwach domowych i obiektach żywienia zbiorowego4. Marnotrawstwo żywności postrzegane jest jako duży problem środowiskowy (ekologiczny), energetyczny i ekonomiczny, ale również etyczny, a zjawisko to dobrze opisuje model 4E. W strukturze strat i marnotrawstwa w krajach rozwiniętych konsumenci w gospodarstwach domowych, odpowiedzialni są za generowanie około połowy marnowanej żywności w całych łańcuchu rolno-żywnościowym. Najczęstsze przyczyny marnowania żywności, wg. wyników badań przeprowadzonych w ramach projektu PROM, przedstawia poniższy wykres.

Powody wyrzucania żywności wg. wyników badań w ramach projektu PROM5.

Marnotrawstwo żywności w gospodarstwach domowych wynika więc w dużej mierze z codziennych, często nieracjonalnych praktyk i zwyczajów postępowania z żywnością, czyli z dominujących wzorców konsumpcji i zachowań konsumentów. Ich zmiana na bardziej przyjazne środowisku naturalnemu. wymaga przemodelowania na zgodne z wymogami trwałej i zrównoważonej konsumpcji, czyli takiej, która nie odbywa się kosztem środowiska i naszej przyszłości oraz jakości życia przyszłych pokoleń.

Poziom marnotrawstwa żywności, zużywania zasobów na tak nieracjonalnie użytkowaną żywność i dodatkowo zanieczyszczenia środowiska z tego tytułu osiągnął już globalnie taką, wartość, że wymaga to przemiany cywilizacyjnej. Zrównoważona ekologicznie cywilizacja nie musi być jednak czymś zupełnie nowym, gdyż wzorce przyjaznego przyrodzie sposobu postępowania i gospodarowania można czerpać z przeszłości – z naszego kulturowego dziedzictwa. Wiele tradycyjnych praktyk kultury rolnej i kulinarnej jest wykorzystywanych w rolnictwie ekologicznym, które zapewnia zachowanie równowagi przyrodniczej i dobrostan zwierząt i uznawane jest za trwały sposób gospodarowania, dopasowany do naturalnych cykli przyrodniczych, harmonizujący działalność człowieka z wymogami środowiskowymi6. Praktyki te są też przyjazne naszemu zdrowiu (nasze ciała są przecież biologicznie częścią przyrody), i społeczności lokalnej, dla której zachowanie tożsamości kulturowej jest równie ważne dla przetrwania jak zachowanie równowagi (homeostazy) w ekosystemach.

Ekologia – to zachowywanie dziedzictwa przyrodniczego w jak najlepszym stanie dla obecnych i przyszłych pokoleń. W tym sensie ekologia jest zgodna z idą konserwatyzmu (łac. conservatio – zachowuję, chronię, ratuję), który w zachowaniu naszej kulturowej tożsamości, tradycji, obyczajów i wartości upatruje główny cel aktywności społecznej i gospodarczej. Obszarem, który integruje dziedzictwo przyrodnicze i kulturowe na terenach wiejskich jest krajobraz, w którym obecność zarówno różnorodności przyrodniczej (bioróżnorodności), jak i kulturowej jest przejawem jego zrównoważenia – harmonii natury i kultury. Aby odnowić zachwianą przez rozwój cywilizacji przemysłowej równowagę przyrodniczą, w drugiej połowie XX w. zaczęły dynamicznie rozwijać się ruchy ekologiczne, które jednak często zaczęły popadać w drugą skrajność – uznając potrzebę eliminacji człowieka z przyrody jako jej niszczyciela7.

Przeciwko tezom radykalizmu ekologicznego, tak dziś popularnego (zwanego też ekologizmem), chcącego zrównać prawo do życia człowieka z prawem wszystkich innych istot żywych (tzw. egalitaryzm biocentryczny) występował Henryk Skolimowski (1930-2018), twórca filozofii ekologicznej (eko-filozofii), którą stworzył w połowie lat 70 tych ubiegłego wieku. Henryk Skolimowski, którego 90-ta rocznica urodzin i druga rocznica śmierci przypada właśnie w tym roku, był uczniem takich sław filozofii polskiej jak Tadeusz Kotarbiński, Kazimierz Ajdukiewicz, Władysław Tatarkiewicz. Został wyróżniony w 2015 r. medalem Optime Meritis de Philosophia (Najbardziej Zasłużony dla Filozofii) przyznanym na X-tym Polskim Zjeździe Filozoficznym dla najwybitniejszych filozofów polskich XX-go wieku. Henryk Skolimowski, dzięki osobistemu wsparciu T. Kotarbińskiego, po uzyskaniu magisterium z filozofii na Uniwersytecie Warszawskiem w 1959 wyjechał do Wielkiej Brytanii i podjął tam studia doktorskie. Po uzyskaniu doktoratu nt. polskiej filozofii analitycznej na Uniwersytecie w Oksfordzie w 1964 r., wyemigrował do USA, gdzie wykładał na Uniwersytecie Południowej Kalifornii (1964-1970) oraz na Uniwersytecie Michigan w Ann Arbor (1971-1993). Profesor napisał ponad 30 książek, tłumaczonych na kilkanaście języków i opublikował kilkaset artykułów. W ramach swojej filozofii stworzył eko-etykę, propagującą takie wartości jak: odpowiedzialność za siebie i środowisko, afirmację i rewerencję (szacunek i cześć) dla życia, empatię, umiarkowanie, skromność (frugality), sprawiedliwość międzypokoleniową. Do Polski wrócił na początku lat 90-tych i propagował idee swojej eko-filozofii. Zmarł w 2018 roku, a autor był jego uczniem.

W swoim wystąpieniu dr Niedek przypomniał główne idee Profesora, porównując je z ideami ekologicznymi znanego filozofa konserwatyzmu Rogera Scrutona (1944-2020), który swoje poglądy na tematy ekologiczne opublikował w książce Zielona Filozofia. Jak poważnie myśleć o naszej planecie, wydanej po polsku w 2017 r. Drugim odniesieniem porównawczym zaprezentowanej w referacie eko-filozofii Skolimowskiego była koncepcja ekologii integralnej Papieża Franciszka, którą wyraził w encyklice Laudato Si’ W trosce o wspólny dom ogłoszonej w 2015 r. Mimo różnych perspektyw filozoficznych, przywołanych autorów łączy troska o stan naszego środowiska i głęboka świadomość powagi kryzysu ekologicznego, który współcześnie dotyka ludzkość, w wymiarze zarówno globalnym jak i lokalnym. Również głębokie jest u nich poczucie odpowiedzialności nas wszystkich za stan środowiska i wiara w możliwość zachowania przyrody w odpowiednim stanie dla przyszłych pokoleń. W praktykowaniu tej odpowiedzialności pomocne mogą być sprawdzone przez stulecia wzorce zachowań, które przed epoką wybujałego konsumpcjonizmu i materializmu cechowały się poszanowaniem dla żywności, oszczędnością, umiarkowaniem, skromnością, szacunkiem i czcią dla sacrum. I to właśnie te tradycyjne wartości – w dobie dzisiejszego kryzysu ekologicznego – który zdaniem autora referatu jest przejawem globalnego kryzysu kultury8 – mogą stanowić antidotum. Wartości są fundamentem kultury. Kultura w dobie kryzysu ekologicznego musi mieć rys ekologiczny – być przyjazna życiu ludzkiemu i pozaludzkiemu – przyrodzie. Szacunek do przyrody i środowiska nie może być „ekologiczną modą”, lecz trwałą postawą wobec życia i świata, wbudowaną w nasze postrzeganie rzeczywistości i sposób postępowania – etykę.

Ostatnim tekstem jaki napisał profesor Skolimowski był wstęp do książki Sir Julian’a Rose’a W obronie życia. Pragmatyczne propozycje dla cierpiącej planety, 2015. W książce tej Sir Rose – współzałożyciel i prezes Międzynarodowej Koalicji dla Ochrony Polskiej Wsi ICPPC – propaguje przyjazne środowisku i bioróżnorodności wzorce produkcji i konsumpcji żywności pochodzącej z rolnictwa ekologicznego, oparte na krótkich łańcuchach dostaw i nabywania żywności przez konsumentów bezpośrednio od rolników, kierując się właśnie eko-filozofią H. Skolimowskiego9. Tradycyjna, naturalna kultura rolna i kulinarna, lokalne i regionalne produkty, konsumowane jak najbliżej miejsca ich wytwarzania, to sprawdzone przez wieki sposoby zrównoważonego, przyjaznego przyrodzie i bioróżnorodności gospodarowania ziemią, energią i żywnością. To praktyczna filozofia trwałego w swych ekologicznych podstawach życia społecznego i gospodarczego10. Zacytujemy na koniec profesora Skolimowskiego: Dla filozofa nie może być większej satysfakcji, jak skonstatowanie, że jego idee stapiają się z codziennym życiem. Największym wyróżnieniem, ba nawet tryumfem, dla ekofilozofii będzie, jeśli zniknie ona z języka jako „ekofilozofia”, a zostanie stopiona z życiem w takim stopniu, że nikt nie będzie świadomy, że jest to ekofilozofia. Dla filozofów akademickich filozofia życia nie jest ważną dziedziną. Ja jednak sądzę, że w naszych obecnych czasach – deformowania się całej cywilizacji i poszczególnych ludzkich jednostek – stworzenie koherentnej filozofii życia jest najważniejszym zadaniem filozofów (2003).

dr Mikołaj Niedek, dr Karol Krajewski
Narodowy Instytut Kultury i Dziedzictwa Wsi

Przypisy:

1. H. Jastrzębska-Smolaga, W kierunku trwałej konsumpcji. Dylematy, zagrożenia, szanse, PWN, 2000.

2. Projekt w ramach programu GOSPOSTRATEG realizowanym w latach 2018 – 2020 przez konsorcjum w składzie: Federacja Banków Żywności, Instytut Ochrony Środowiska, Krajowy Ośrodek Wsparcia Rolnictwa, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego, Polskie Towarzystwo Technologów Żywności w ramach Programu GOSPOSTRATEG 1/385753/1/2018, realizowany w okresie 09.2018-08.2021. www.projektprom.pl. Autorzy pracowali badawczo przy realizacji tego projektu.

3. Kwestii definicji w problematyce strat i marnotrawstwa żywności poświęcony jest artykuł M. Niedek, K. Krajewski i in. Definiowanie strat i marnotrawstwa żywności. ŻYWNOŚĆ. Nauka. Technologia. Jakość, 2019, 26, 4 (121), 5 – 16; z kolei metodyce badania strat i marnotrawstwa żywności artykuł M. Niedek, K. Krajewski i in. Metody ilościowe w badaniu strat i marnotrawstwa żywności w sektorze produkcji pierwotnej. Metody Ilościowe w Badaniach Ekonomicznych. SGGW, Tom XX/4, 2019, s. 263–279

4. W ustawie z dnia 19 lipca 2019 roku o przeciwdziałaniu marnowaniu żywności (Dz.U. 2019, poz. 1680) marnowanie żywności zdefiniowano jako wycofywanie z etapu dystrybucji żywności, która spełnia wymogi prawa żywnościowego, w szczególności ze względu na zbliżający się upływ terminu przydatności do spożycia lub daty minimalnej trwałości lub ze względu na wady wyglądu tych środków spożywczych albo ich opakowań i przeznaczanie ich do unieszkodliwiania jako odpady.

5. Straty i marnotrawstwo żywości w Polsce. Skala i przyczyny problemu. Instytut Ochrony Środowiska Państwowy Instytut Badawczy, Warszawa, 2020, red. S. Łaba.

6. Krajewski K. (2019), Tradycje idei ekologii wartością dodaną rolnictwa ekologicznego. Kongres Bioexpo 2019. Nadarzyn 11 października 2019 rok, Sesja „O eko żywności od początku do przyszłości”. Prezentacja.

7. Podjęty temat będzie kontynuowany na XIX Międzynarodowym Sympozjum z cyklu „Przyszłość cywilizacji Zachodu” pt. „Ekologia – nauka czy ideologia” (KUL, UKSW, WSKiM) zaplanowanej na 3-go grudnia 2020 r., gdzie dr Niedek przedstawi referat nt. filozofii ekologicznej Henryka Skolimowskiego.

8. Swoje pierwsze refleksje w obszarze relacji między kryzysem kultury a kryzysem ekologicznym oraz ich ujmowania w perspektywie ekofilozoficznej autor zawarł w artykułach: M. Niedek, Kryzys ekologiczny jako kryzys kultury, Humanistyka i Przyrodoznawstwo, nr 7, 2001; M. Niedek, Filozofia ekologiczna jako filozofia kultury. Archeus. Studia z Bioetyki I Antropologii Filozoficznej 2:45-56 (2001)

9. Autor tłumaczył na j. polski książkę nt. ekologii krótkich dróg, jedną z pierwszych poświęconych koncepcji krótkich łańcuchów dostaw żywności: Schweisfurth K. L., Gottwald F. T., Dierkes M., Drogi do systemu zrównoważonego rolnictwa i konsumpcji żywności. Model przyszłościowych metod wytwarzania, przetwarzania i sprzedaży produktów spożywczych, tłum. z jęz. niem. D. Metera, M. Niedek, Fundacja Schweisfurtha, Monachium 2002; wydanie polskie IUCN Warszawa 2003 r. Eko-filozofią H. Skolimowskiego inspirował się również pionier i propagator rolnictwa ekologicznego w Polsce Profesor dr hab. Mieczysław Górny: M. Górny, Ekofilozofia rolnictwa, Centrum Edukacji Ekologicznej Wsi, 1992 r.

10. Artykuły z obydwu referatów, rozwijające podjęte refleksje, ukażą się w 2021 r. w czasopiśmie Studia Ecologiae et Bioethicae