W naszym cyklu „Solidarni z Białorusią” proponujemy Państwu kolejną podróż, w czasie i przestrzeni, po obszarze dzisiejszej Białorusi. Dziś powędrujemy o wiele dalej w przeszłość, ale za to bardzo blisko polskiej granicy – do Grodna. Historia Białorusi to po części także nasza historia.
W swojej długiej i burzliwej, bo sięgającej X wieku, historii Grodno należało do Rusi, Litwy, Polski, Rosji, krótko do Niemiec, przez wieki zamieszkiwała je znacząca społeczność żydowska, obecnie należy do Białorusi. Za czasów Stefana Batorego pełniło niemal rolę stolicy Rzeczypospolitej, tu abdykował Stanisław August Poniatowski, tu także przez lata mieszkała i tworzyła Eliza Orzeszkowa. Grodno znajduje się zaledwie 80 kilometrów od Białegostoku.

Z mroku dziejów
Według źródeł archeologicznych już w X w. na Górze Zamkowej, przy ujściu Horodniczanki do Niemna, powstała osada słowiańska, której nazwa pochodzi od słów „grodzić”, „ogradzać” – w znaczeniu „ochraniać”. W źródłach pisanych Grodno po raz pierwszy pojawia się w 1128 roku w kronice ruskiej „Powieść minionych lat” jako kulturowe i handlowe centrum Czarnej Rusi pod władaniem księcia Wsiewłoda. Kolejne 250 lat to okres burzliwych walk, najazdów i wzajemnych waśni miedzy Rusinami, Litwinami, Polakami i Krzyżakami. Ostatecznie w 1376 roku Grodno weszło w skład Wielkiego Księstwa Litewskiego, a 10 lat później, na mocy Unii w Krewie, formalnie zostało włączone do Królestwa Polskiego. Jak niespokojny było czas niech świadczy fakt, że od końca XIII wieku aż do bitwy pod Grunwaldem, Krzyżacy oblegali Grodno kilkanaście razy. Miasto było też światkiem „braterskiej” wojny miedzy Jagiełłą a Witoldem. Ostatecznie zostało siedzibą księcia Witolda, który w 1398 roku rozkazał wybudować tu gotycki zamek (dziś zwany Starym Zamkiem) i nadał mu niepełne prawa miejskie.

Miasto królów
Pełne prawa miejskie wraz z herbem w postaci jelenia św. Huberta z krzyżem pomiędzy rogami, nadał Grodnu król Kazimierz Jagiellończyk w 1444 roku. Na zamku grodzieńskim przyjął koronę polską, tutaj także zmarł w 1492 roku. Król Aleksander Jagiellończyk nakazał budowę pierwszego stałego mostu przez Niemen oraz sprowadził do miasta zakony bernardynów i augustianów. Miasto rozrastało się i bogaciło. W okresie zarządzania dobrami królewskimi przez królową Bonę przeprowadzono oficjalną inwentaryzacje miasta. Spis wykazał 35 ulic i placów oraz ponad 700 domów.

Swoje „złote lata” Grodno przeżywało za panowania Stefana Batorego. Król lubił to miasto i mieszkał w grodzieńskim zamku przez parę lat i stąd rządził Rzeczypospolitą. Zlecił przebudowę warowni w stylu renesansowym, przyjmował tu poselstwa i zwoływał radę senatu. Tu także ustanowił swoją kwaterę główną w czasie wojny z Rosją w latach 1577-82. Także na zamku w Grodnie zmarł, złożony gwałtowną chorobą, w grudniu 1586 roku podczas przygotowań do kolejnej rozprawy z Moskwą.

Rozwój miasta przerwała wojna polsko-rosyjska w połowie XVII wieku. Grodno zostało zdobyte i zniszczone przez wojska Iwana Chowańskiego w 1655 roku. Po zakończeniu wojny kanclerz wielki litewski Krzysztof Pac odbudował zamek na siedzibę Sejmu i Senatu ponieważ Sejm w 1673 roku uchwalił, że co trzecie posiedzenie sejmu walnego odbywać się będzie właśnie w Grodnie. Miasto zyskało tym samym nieoficjalnie status trzeciej stolicy państwa. Spowodowało to zarówno w mieście, jego okolicach, jak i w powiecie grodzieńskim powstanie wielu pałaców i dworów szlacheckich. Wtedy wybudowano rezydencje Radziwiłłów, Sapiehów, Puchalskich i Ogińskich. W 1700 roku przy rynku ukończono budowę kościoła jezuitów (obecnie katedry grodzieńskiej).

Burza, chwała i upadek
Wiek XVIII to w historii Grodna okres bardzo niespokojny. W mieście jak w soczewce skupiały się wydarzenia chylącej się ku upadkowi I Rzeczpospolitej. W 1708 roku Szwedzi zniszczyli miasto i Stary Zamek, który już nigdy nie odzyskał dawnej świetności. Po nich wojska cara Piotra I rujnowały gospodarkę grodzieńszczyzny rabunkami i ściąganiem kontrybucji. Król August III Mocny rozpoczął budowę nowej rezydencji królewskiej zwanej Nowym Zamkiem. Jednak najszczęśliwsze chwile dla Grodna to czas gdy funkcję podskarbiego wielkiego litewskiego sprawował Antoni Tyzenhaus. Lata 1765-80 to dla miasta okres zwany „Kwitnąca Holandią”. W Grodnie otwarto 18 fabryk, manufaktur i zakładów produkcyjnych. Kolegium jezuickie zostało przemianowane na świecką szkołę wydziałową pod egidą Komisji Edukacji Narodowej. Utworzono Królewską Szkołę Lekarską wraz z pierwszym w na ziemiach polskich ogrodem botanicznym, otwarto pierwszy w mieście teatr, zaczęto wydawać gazetę i roczniki gospodarcze. Rozwój miasta gwałtownie przerwało usuniecie Tyzenhausa ze stanowiska i wielki pożar centralnej części Grodna.
W 1793 w Nowym Zamku odbył się tzw. sejm grodzieński, który uchwalił II rozbiór Rzeczpospolitej, a dwa lata później w tym samym miejscu abdykował ostatni król Polski Stanisław August Poniatowski.

Grodno Orzeszkowej
Okres zaborów to niespokojne dla Grodna czasy, a złożyły się na to powstania: listopadowym i styczniowe, rusyfikacja, kasowanie klasztorów i zakonów katolickich, pożary miasta. Od ostatecznego upadku Grodno uratowała budowa kolei Warszawsko-Petersburskiej.

W odradzającym się powoli mieście, po trudnych zakrętach w życiu osobistym i nieudanej próbie wyjazdu do Warszawy, osiedliła się Eliza Orzeszkowa. Tak piszą o tym w książce „Ostatnie lata polskich Kresów” Tomasz Stańczyk i Sławomir Koper: „Gdy w 1869 roku Orzeszkowa sprowadza się do Grodna, było to ponad 20 tysięczne miasto zdominowane przez Żydów (ponad połowa mieszkańców). Polaków żyło tam około 30 procent. Pewien odsetek stanowili też Rosjanie”. Autorka „Nad Niemnem” wprowadziła w ten świat nieco fermentu. Część polskich domów inteligenckich bojkotowała ją ze względów obyczajowych. Przez pierwsze lata mieszkania w Grodnie pisarka bardzo tęskniła za światem kultury, sztuki Warszawy i Krakowa.

W czerwcu 1885 roku gród nad Niemnem strawił wielki pożar. Gęsta, głównie drewniana zabudowa i silny wiatr, sprzyjały błyskawicznemu rozprzestrzenianiu się ognia. W ciągu 30 godzin spłonęło około 500 domów. Pożar ugasili dopiero strażacy z Wilna i Białegostoku, którzy przyjechali na ratunek specjalnymi pociągami. Ogień nie oszczędził także domu Orzeszkowej. Pisarka straciła część księgozbioru, rękopisów, biżuterii oraz meble. Uratowanie reszty dobytku to zasługa Nahorskiego, późniejszego męża pisarki.

Zwiedzanie
Miasto bez przeszkód można zwiedzać od trzech lat (na zasadzie 10 dniowej wizy). Na turystów czekają zabytki od XII do XX wieku. Niewątpliwie najcenniejszym z nich jest pochodząca z XII wieku cerkiew św. Borysa i Gleba zwana też cerkwią na Kołoży. To architektoniczna perełka położona na skarpie nad Niemnem w samym centrum miasta. Jedyny zachowany zabytek grodzieńskiej szkoły architektury. Wyróżnia ją konstrukcja muru budowanego z długiej płaskiej cegły tak, że grubość zaprawy jest taka sama jak cegły. Do tego w konstrukcję muru od strony zewnętrznej wkomponowano duże polne kamienie szlifowane tak, aby licowały się ze ścianą. Dla ozdoby w ścianę wmurowano duże kolorowe kafle układane w kształt krzyży. W XIX wieku w wyniku podmycia skarpy i osunięcia ziemi jedna ściana cerkwi runęła do rzeki. Odbudowano ją z drewna. Stąd dzisiaj cerkiew ma tak wyjątkową formę łączącą dwunastowieczny mur z konstrukcją drewnianą. Wewnątrz zachowane ściany cerkwi sprawiają wrażenie dziurawych niczym ser szwajcarski. Efekt uzyskano wkomponowując w mur dzbany. W ten sposób poprawiono akustykę i zmniejszono ciężar muru. Wystrój świątyni jest jak najbardziej współczesny. W latach ZSRR pełniła ona rolę muzeum ateizmu. Na uwagę zasługuje główny ołtarz czyli ikonostas, który ufundował w latach dziewięćdziesiątych, niegdyś gwiazdor sowieckiej muzyki rozrywkowej, Włodzimierz Mulawin.

Grodno to jedyne miasto na Białorusi gdzie można zobaczyć dwa królewskie zamki (wzmiankowane powyżej). Na terenie Starego Zamku można zobaczyć odkryte w latach trzydziestych ubiegłego wieku pozostałości dwóch cerkwi z XII i XIII stulecia. Starsza była zbudowana według szkoły grodzieńskiej. Nowsza cerkiew, zwana górną, pełniła też rolę obronną w okresie walk z Krzyżakami. Można również zobaczyć fragmenty murów gotyckiego zamku zbudowanego na rozkaz księcia Witolda. Za czasów króla Stefana Batorego powstał tu piękny pałac w stylu renesansowym. Został on poważnie zniszczony w okresie potopu szwedzkiego i kolejnych wojen z Rosją. Obecnie trwają prace, których celem jest odbudowa pałacu w kształcie z okresu świetności.

Obok, na skarpie niemeńskiej znajduje się Nowy Zamek, wybudowany jako rezydencja polskich królów z saskiej dynastii Wettynów. W latach czterdziestych XX wieku zamek przebudowano według wzorów socrealizmu na siedzibę obwodowego komitetu partii komunistycznej. Fronton nad głównym wejściem „ozdobiła” płaskorzeźba z radzieckim godłem. W pierwotnej formie zachowała się tylko rzeźbiona brama wjazdowa. W latach dziewięćdziesiątych Nowy Zamek przekształcono w muzeum. Obok drzwi wejściowych w 2013 roku wystawiono, przechowany niemal cudem od 1793 roku, kartusz z herbem Rzeczypospolitej dynastii Wettynów.
Muzeum Elizy Orzeszkowej znajduje się w dworku (ulica Elizy Orzeszkowej 17) Stanisława Nahorskiego gdzie zamieszkała zaraz po ślubie w 1894 roku. Niestety szczęście małżeńskie nie trwało długo. Stanisław zmarł dwa lata potem. Po wielkim szoku jaki ta śmierć spowodowała w życiu pisarki Eliza Orzeszkowa Nahorska rzuciła się w wir pracy i działalności społecznej. Zmarła w roku 1910. W muzeum odtworzono dwa pokoje pamiątkowe: gabinet pisarki i salon. Kilkadziesiąt metrów dalej, przy tej samej ulicy znajduje się pomnik Orzeszkowej postawiony tam w 1929 roku. W czasie II wojny światowej, zagrożony zniszczeniem przez Niemców, został ukryty i powrócił na swoje miejsce po nastaniu pokoju.

Grób Elizy Orzeszkowej Nahorskiej i Stanisława Nahorskiego znajduje się na Cmentarzu Farnym. To główna nekropolia Grodna powstała w 1792 roku dla katolików zamieszkałych po prawej stronie Niemna. Oprócz Nahorskich swoje grobowce mają tu najwybitniejsi przedstawiciele polskiej inteligencji z obszaru grodzieńskiego, a także polscy żołnierze z okresu wojny polsko-sowieckiej 1919-1920. Według wielu badaczy Cmentarz Farny w Grodnie to trzecia najważniejsza polska nekropolia na Kresach obok cmentarzy w Wilnie i Lwowie.
Grodno to także miasto kościołów. Zgromadzone są w starym centrum, wokół placu Sowieckiego (dawniej plac Batorego). Tu znajduje się duży pojezuicki kompleks z pięknym, barokowym kościołem św. Franciszka Ksawerego. Jego fundatorem był Stefan Batory, jednak świątynia z kłopotami powstawała niemal 120 lat. Zwiedzający go Warszawiacy zobaczą znajomy widok: u zwieńczenia schodów do świątyni znajduje się figura Jezusa niosącego krzyż, dokładnie taka sama jak ta przed kościołem Świętego Krzyża na Krakowskim Przedmieściu. W zachwyt wprawia jego wnętrze. Wrażenie robi bogaty ołtarz oraz rokokowe konfesjonały. W zasięgu kilku minut spaceru są jeszcze malownicze i zabytkowe klasztory Brygidek oraz Bernardynów. Ze świątyń prawosławnych urodą wyróżnia się dziewiętnastowieczna cerkiew monastyru Narodzenia Matki Bożej. Charakterystyczną kopułę ozdobioną gwiazdkami rozpoznamy na pierwszy rzut oka. Nie zachowała się niestety grodzieńska fara Witoldowa, wysadzona w powietrze przez komunistów w 1961 roku.
Stara dzielnica żydowska rozpościerała się na północny-zachód od dzisiejszego placu Sowieckiego. Zobaczyć tam można dawną Wielką Synagogę. Odnowiony budynek prezentuje się znakomicie. W środku zaaranżowano muzeum. Bez problemu znajdziemy też obszar grodzieńskiego getta: jedno z wejść na jego dawny teren jest dobrze oznaczone, znajduje się przy ulicy Zamkowej, prowadzącej od Wielkiej Synagogi do placu Sowieckiego.

Tekst. Rafał Karpiński
Red. Aleksandra Szymańska
Fot. wyróżniająca – domena publiczna – https://pl.wikipedia.org/wiki/Grodno#/media/Plik:Horadnia._%D0%93%D0%BE%D1%80%D0%B0%D0%B4%D0%BD%D1%8F_(1713).jpg

Źródła:
– Koper S., Stańczyk T., Ostatnie lata polskich Kresów, wyd. Fronda, Warszawa 2020
-sztetl.org.pl/pl/miejscowosci/g/1057-grodno/96-historia-miejscowosci/70743-historia-miejscowosci
– www.podrozepoeuropie.pl/polskie-grodno-najwazniejsze-miejsca/
– krzysztofmatys.pl/3440-grodno-historia-i-zabytki/
– dzieje.pl/aktualnosci/jedno-miasto-wiele-wspomnien-historia-przedwojennego-grodna
– www.redemptor.by/pl/parafia/historia-grodna
– znadniemna.pl/33360/grodno-miasto-ktore-sie-poddalo/
– echodnia.eu/swietokrzyskie/bialorus-grodno-miasto-na-nadniemenskiej-skarpie/ar/8845077
– www.polacynawschodzie.pl/index.php?page=miejsca&id=172&lang=pl
– zamki.rotmanka.com/portfolio/bialorus-grodno-historia-miasta/
– www.youtube.com/watch?v=Hgnl9Wtzm4o