Budownictwo drewniane z pewnością należy do najpiękniejszych elementów polskiego pejzażu kulturowego. Od lat stanowi przedmiot zainteresowania zarówno badaczy i konserwatorów zabytków, jak również miłośników rodzimego krajobrazu. Drewniane kościoły, cerkwie, dwory czy malownicze chaty wiejskie zachwyciły już niejednego konesera sztuki. Utworzenie Szlaku Architektury Drewnianej jest więc doskonałym sposobem na pokazanie piękna i ocalenie przed zapomnieniem zabytków architektury dawnej wsi.

Szlak Architektury Drewnianej to jeden z najstarszych polskich szlaków kulturowych. Jego celem jest ocalenie od zapomnienia zabytków architektury dawnej wsi, jak również kultury i sztuki ludowej, ukazanie atrakcji turystycznych poszczególnych regionów, a także promocja oraz aktywizacja gmin i powiatów przez które przebiega. Równocześnie spełnia bardzo ważną funkcję dydaktyczną i informacyjną. Warto też przypomnieć, że niektóre z obiektów szlaku zostały wpisane do międzynarodowego spisu zabytków UNESCO.

Szlak Architektury Drewnianej powstał w 2001 roku z inicjatywy województwa małopolskiego, przy współpracy województwa śląskiego i podkarpackiego. W latach 2008-2009 do projektu przyłączyło się również województwo świętokrzyskie. Dzieli się zatem na cztery zasadnicze części regionalne, na które składają się jeszcze mniejsze odcinki. Wszystkie obiekty na szlaku są oznakowane specjalnymi tablicami zawierającymi krótki rys historyczny budowli w trzech wersjach językowych (polskiej, angielskiej i niemieckiej) oraz schematyczną mapkę całej trasy wraz z oznaczeniem usytuowania danego obiektu.

Od 2008 roku dzięki uruchomieniu projektu „Otwarty Szlak Architektury Drewnianej” niektóre budowle, na co dzień nieosiągalne, są udostępniane zwiedzającym. Od maja do września w wyznaczonych dniach i godzinach kilkadziesiąt drewnianych kościółków, cerkwi, dworów otwiera swoje wrota i prezentuje odwiedzającym świat, jakiego dotąd nie znali.

Niewątpliwą atrakcją czekającą na turystów przemierzających Szlak Architektury Drewnianej jest cykl koncertów „Muzyka Zaklęta w Drewnie”. Każdego roku przez 12 kolejnych tygodni, w świątyniach wpisanych na listę UNESCO oraz innych wybranych obiektach odbywają się koncerty. Każdy tu znajdzie coś dla siebie, bowiem program jest wyjątkowo różnorodny. Oprócz muzyki dawnej można posłuchać jazzu, a także obejrzeć widowiska taneczne czy misteria sceniczne.

Województwo małopolskie
W województwie małopolskim Szlak Architektury Drewnianej obejmuje blisko 250 obiektów połączonych trasą o długości około 1500 kilometrów. Ze względu na tak wielki zasób podzielono go na 4 trasy lokalne:
• Trasa krakowska – ponad 50 obiektów; poza obiektami sakralnymi (np. kościół w Mogile oraz kościół w Paczółtowicach), trasa obejmuje m.in. Nadwiślański Park Etnograficzny w Wygiełzowie, dworek „Zacisze” w Miechowie czy Lanckoronę z małomiasteczkową zabudową.
• Trasa tarnowska – około 40 obiektów; obejmuje m.in. jeden z najstarszych kościołów „Na Burku” w Tarnowie oraz unikatową w swym charakterze „malowaną wieś” Zalipie; do najciekawszych obiektów należy bez wątpienia kościół w Lipnicy Murowanej.
• Trasa wokół Nowego Sącza i Gorlic – ponad 100 obiektów; znajdują się na niej m.in. cerkwie łemkowskie (m.in. w Owczarach, Kwiatoniu, Andrzejówce), uzdrowiskowa zabudowa Krynicy, gromadzący liczne obiekty Sądecki Park Etnograficzny w Nowym Sączu oraz kościoły w Binarowej i Sękowej.
• Orawa, Podhale, Spisz i Pieniny – blisko 50 obiektów; trasa obejmuje m.in. unikatowe budowle w stylu zakopiańskim stworzonym przez Stanisława Witkiewicza, bezcenny kościół w Dębnie Podhalańskim, góralską zabudowę Chochołowa oraz uzdrowiskowe budynki Szczawnicy.

Niektóre zachowane obiekty, w tym kościoły drewniane z okresu od XV do XVIII wieku mają charakter unikatowy w skali światowej, potwierdzony w 2003 r. wpisaniem czterech z nich: w Dębnie, Binarowej, Sękowej i Lipnicy Murowanej na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. W 2013 roku dopisane zostały także cztery cerkwie, wchodzące w skład Szlaku – w Powroźniku, Owczarach, Kwiatoniu i Brunarach Wyżnych.

Województwo podkarpackie
Najczęściej spotykanymi obiektami są tu drewniane cerkwie, chociaż nie brakuje również cennych, zabytkowych kościołów, pięknej zabudowy wiejskiej, starych dworków oraz obiektów zabytkowej techniki. Szlak Architektury Drewnianej w województwie podkarpackim jest podzielony na 9 tras o łącznej długości 1202 km.
• Trasa krośnieńsko-brzozowska – ponad 20 obiektów, obejmuje m.in.: kościół parafialny w Bliznem (wpisany na listę UNESCO), kościół w Haczowie, jeden z najstarszych i największych gotyckich kościołów drewnianych konstrukcji zrębowej w Europie (wpisany na listę UNESCO), dwór w Trześniowie, cerkiew w Bałuciance.
• Trasa sanocko-dynowska – ponad 10 obiektów, obejmuje m.in. cerkwie w Hołuczkowie, Hłomczy, Uluczu oraz zespół cerkiewny w Dobrej Szlacheckiej.
• Trasa ustrzycko-leska – około 20 obiektów, na trasie znajdują się m.in.: kościół w Średniej Wsi, cerkwie w Łodynie, Wojtkowej, Kuźminie Równi, Czarnej i Smolniku (wpisana na listę UNESCO).
• Trasa sanocko-dukielska – ponad 10 obiektów, obejmuje m.in.: cerkwie w Turzańsku (wpisana na listę UNESCO), Szczawnie, Krempnej, Kotaniu, zespół zabudowy drewnianej w Jaśliskach.
• Trasa przemyska – ponad 10 obiektów, znajdują się na niej m.in.: cerkwie w Zadąbrowiu, Chotyńcu, Miękiszu Starym, kościół w Medyce, zespół zabudowy drewnianej w Kalwarii Pacławskiej.
• Trasa lubaczowska – około 15 obiektów, składają się na nią m.in.: cerkwie w Moszczanicy, Gorajcu, Radrużu (wpisana na listę UNESCO), Rudce i Łukawcu.
• Trasa rzeszowsko-jarosławska – ponad 10 obiektów, obejmuje m.in.: Skansen Zagrodę – Muzeum w Markowej, kościoły w Krzemienicy, Soninie, Nowosielcach, pałacyk myśliwski w Julinie.
• Trasa dębicko-ropczycka – około 10 obiektów, znajdują się na niej m.in.: kościoły w Osieku Jasielskim, Trzcinicy, Święcanach, Łąkach Górnych, Szebniach.
• Trasa tarnobrzesko-niżańska – około 10 obiektów, składają się na nią m.in.: kościoły w Zaklikowie, Ulanowie, Cmolasie, Park Etnograficzny – Muzeum Kultury Ludowej w Kolbuszowej.

Województwo śląskie
Szlak Architektury Drewnianej na terenie województwa Śląskiego, liczący 326 km, obejmuje ponad 90 obiektów, takich jak: kościoły, kaplice, dzwonnice, chałupy, karczmy, leśniczówki, pałacyk myśliwski, skanseny i obiekty gospodarcze. Został podzielony na pięć pętli i trasę główną.
• Trasa Główna, ponad 30 obiektów, składają się na nią m.in.: kościoły w Ćwiklicach, Sierotach, Bojszowie i Gwoździanach, karczma w Jeleśni, dzwonnica w Paczynie,
• Pętla beskidzka – ponad 20 obiektów, obejmuje m.in.: kościoły Cięcinie, Łodygowicach, chałupa w Milówce, pałacyk myśliwski w Wiśle.
• Pętla częstochowska – 10 obiektów, znajdują się na niej m.in.: kościoły w Boronowie, Koszęcinie, Woźnikach, młyn w Złotym Potoku.
• Pętla gliwicka – około 20 obiektów, składają się na nią m.in.: kościoły w Bojszowie, Księżym Lesie, Mikołowie, Poniszowicach, Rudzińcu, Zacharzowicach.
• Pętla pszczyńska – ponad 10 obiektów, obejmuje m.in.: kościoły w Bielowicku, Grzawie, Kaczycach, Łące.
• Pętla rybnicka – około 10 obiektów, składają się na nią m.in.: kościoły w Łaziskach, Rybniku, Palowicach.

Województwo świętokrzyskie

zlak architektury drewnianej w województwie świętokrzyskim, obejmuje kilkadziesiąt zabytkowych obiektów i zespołów architektury drewnianej usytułowanych na trasie liczącej około 500 km. Jest podzielony na małą pętlę kielecką oraz cztery trasy:
• Buską.
• Jędrzejowską.
• Pińczowską.
• Włoszczowską.
Na trasie szlaku znajdują się przede wszystkim budowle sakralne – kościoły i kaplice, jak m.in. modrzewiowy kościół z 1527 roku w Choteleku Zielonym, czy kościół z 1459 roku w Zborówku. Ponadto obejmuje świątynie w takich miejscowościach jak: Tarczek, Chęciny, Szaniec, Nowy Korczyn, Stary Korczyn, Moskorzew, Skalbmierz, Stopnica, Szydłów, Krzcięcice, Cudzynowice, Probołowice, Mnichów, Świniary, Rakoszyn, Obiechów, Gorzków, Kielce-Zagórze, Kurzelów, Mieronice, Busko-Zdrój, Chotel Czerwony, Kossów, Zagość, Imielno, Gorysławice, Wiślica, Bodzentyn, Bejsce, Radkowice.
Na szlaku można również zobaczyć wnętrza drewnianych chałup w Kakoninie i Bodzentynie, czy też największe skupisko budownictwa drewnianego w regionie – Park Etnograficzny w Tokarni.

Architektura drewniana jest znacznie mniej trwała od murowanej, dlatego też wszystkie zachowane zabytki zbudowane z drewna mają tak wielką wartość. Piękne drewniane kościoły, stare dwory, karczmy, młyny to cenne skarby polskiej historii i kultury. Warto więc ruszyć w podróż śladami tych niesamowitych budowli.

Tekst: Joanna Radziewicz
Fot. Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku

Źródła:
1. wikipedia.pl
2. http://swietokrzyskie.travel
3. http://archive.krakow2016.com/szlak-architektury-drewnianej.html
4. http://www.drewniana.malopolska.pl/
5. https://sad.podkarpackie.travel/
6. Gaweł Ł.: Zarządzanie Szlakiem Architektury Drewnianej w kontekście procesu profesjonalizacji szlaków kulturowych. Turystyka Kulturowa 2011 nr 1.