W gwarze podhalańskiej słowo „kumoterki” oznacza małe, dwuosobowe sanki tradycyjnie zaprzężone w jednego konia. Pochodzi ono od słowa „kumotrzy”, czyli rodzice chrzestni, bowiem takimi właśnie saniami zawozili oni nowo narodzone dziecko do chrztu. Pierwsze wyścigi kumoterek odbyły się w Zakopanem w 1929 roku. Po II wojnie światowej zawody zostały reaktywowane w 1962 roku w Zakopanem, a po kilku latach przerwy w 1972 roku w Bukowinie Tatrzańskiej. Do dnia dzisiejszego stanowią atrakcję podczas góralskiego karnawału.

 

Kumoterki, używane przez górali już w XIX wieku były arcydziełem sztuki snycerskiej. Do ich wykonania wykorzystywano najczęściej lokalne gatunki drewna, jak jesion, buk czy dąb. Były wyposażone w płozy (tzw. klinki), na których spoczywało pudło, wykonane z litego drewna, bądź z jesionowej plecionki. Wiele uwagi poświęcono precyzji ich wykonania oraz zastosowanej ornamentyce. Na uwagę zasługują zwłaszcza dwa elementy – ażurowo zdobione plecy oraz wzbogacany pięknymi wzorami szyld.

 

 

Wnętrze sań nie posiadało miękkiego siedziska. Było wyściełane słomą lub sianem, które okrywano kraciastą derką góralską z frędzlami. Podczas silnych mrozów, w celu rozgrzania pasażerów używano baranicy. Najstarszy opis tego typu sań pochodzi z książki Władysława Matlakowskiego pt.: „Zdobienie i sprzęt ludu polskiego na Podhalu. Zarysy życia ludowego” z 1901 roku.

Początkowo kumoterki stanowiły na Podhalu podstawowy środek transportu w zimowych miesiącach. W okresie międzywojennym, zaczęły tracić swoją użytkową funkcję, ze względu na stopniowy rozwój motoryzacji i stały się pojazdem wyścigowym. Pierwsze wyścigi kumoterek odbyły się w Zakopanem w 1929 roku.

 

 

„W 1929 r. wojskowi postanowili zaprosić górali na zawody, aby zaprezentowali swoje konie zaprzężone do kumoterek. Ta impreza poprzedzała zawody w narciarstwie alpejskim Międzynarodowej Federacji Narciarskiej FIS, dlatego zgromadziły ogromną ilość publiczności. W kolejnych latach zorganizowano już wyścigi kumoterek, które stały się imprezą cykliczną aż do 1938 r. Czas wojny zakończył tą wspaniałą imprezę, reaktywowaną na nowo w Bukowinie Tatrzańskiej w 1973 r.”- opowiadał znawca tematu, dr Maciej Baraniak.

 

Kumoterki szybko stały się popularną rozrywką zarówno wśród górali, jak i odwiedzających ten region turystów. Dla tych pierwszych były okazją do sprawdzenia swoich umiejętności, poziomu wyszkolenia koni oraz zaprezentowania odświętnych góralskich strojów i sań. Do 1939 roku były one corocznym wydarzeniem zimowym. Po II wojnie światowej zostały reaktywowane – w 1962 roku w Zakopanem, a w 1972 roku w Bukowinie Tatrzańskiej. Od 1973 roku wpisały się na stałe w program Góralskiego Karnawału.

 

 

Początkowo rozgrywano dwie konkurencje: wyścig kumoterek i ski-skiring. O ostatecznym wyniku decydował nie tylko czas przejazdu, ale i punkty zdobyte za strój powożącego i narciarza oraz dobór uprzęży i kumoterek. Z czasem zawody wzbogaciły się o nowe dyscypliny – wyścig fiakrów (gazdów wożących turystów i gości), paradę gazdowską (zaprzęgi parokonne w saniach góralskich) oraz paradę kumoterską (zaprzęg jednokonny w tradycyjnych kumoterkach). Na bukowiańskim torze pojawił się też „horse-boarding” (jazda za koniem na desce snowboardowej), który wzbudził wiele emocji zwłaszcza wśród najmłodszych widzów.

 

 

W latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych wyścigi kumoterek były traktowane bardziej jako spotkanie towarzyskie i zabawa ludowa niż zawody sportowe. Startujące wówczas konie nie były specjalnie przygotowywane do zawodów. Na co dzień wykorzystywano je do pracy na roli czy w lesie i zdarzało się, że wcale nie miały chęci do podjęcia rywalizacji. W latach dziewięćdziesiątych sytuacja uległa zmianie. Na Podhale sprowadzono konie sportowe i od tego czasu kumoterki zaczęły przybierać formę zawodów sportowych. Rywalizacja i chęć zdobycia jak najlepszego czasu przejazdu wyparła element zabawowo-towarzyski tego wydarzenia.

Obecnie w czasie karnawału rywalizację kumoterek można obejrzeć w siedmiu miejscowościach na Podhalu: Zakopanem, Kościelisku, Białym Dunajcu, Poroninie, Bukowinie Tatrzańskiej, Szaflarach i Ludźmierzu.

W 2017 roku góralskie wyścigi tradycyjnych konnych sań, czyli kumoterek, zostały wpisane na Krajową Listę Niematerialnego Dziedzictwa Kultury.

Tekst: Joanna Radziewicz
Fot. Z archiwum Bukowiańskiego Centrum Kultury „Dom Ludowy” w Bukowinie Tatrzańskiej

Źródła:
1. https://www.kumoterki.pl/kumoterki-co-to-jest/
2. https://dzieje.pl/dziedzictwo-kulturowe/konne-wyscigi-goralskich-kumoterek-na-liscie-niematerialnego-dziedzictwa-kultury
3. https://goralskikarnawal.pl/kumoterki/
4. Baraniak, M.: Kumoterki, tradycja –sport –dziedzictwo kulturowe. Sport i Turystyka, 2021, t.4, nr 1.