Sam termin Polonia Maior, Wielkopolska, został użyty po raz pierwszy w 1257 roku przez notariusza księcia Bolesława Pobożnego, Macieja z Lubinia. Tym mianem określano terytorium pierwotnej kolebki plemienia Polan dla rozróżnienia od terenów zajmowanych przez Wiślan, które były nazywane Polonia Minor (Małopolską). W dawnej Wielkopolsce można było tradycyjnie wyróżnić ponad trzydzieści różnych grup etnograficznych: od rdzennych mieszkańców, którymi byli Biskupianie, Chazacy (Leśnicy), Mazurzy wieleńscy, Tośtoki, Chwalimiacy, Podmoklanie, Babimojszczanie, Dąbrowiaki, Krajniacy czy Pałuczanie po ludność napływową z innych części Polski (głównie ze Śląska) czy z Niemiec (Bambrzy, Hanobrzy) i Holandii (Olędrzy).

Granice językowe

Dialekt wielkopolski, a właściwie szeroko pojęty jego zespół dialektalny, obejmuje swym zasięgiem znacznie większe terytorium niż administracyjne województwo. Granice jego występowania zwykło się wyznaczać na południe od Koła, Kalisza, Ostrowa Wielkopolskiego, Rawicza i Babimostu, w kierunku północy Międzychodu aż do Noteci a koło Krzyża aż do Warty, na wschód obejmując Krajnę, Bory Tucholskie, Kociewie, Kujawy oraz ziemię chełmińsko-dobrzyńską. Jeśli chodzi o historię, to zakłada się, że kolebką dialektu wielkopolskiego było terytorium, które, przed IX w., zajmowało plemię Polan.

Tak duży obszar jest oczywiście zróżnicowany pod względem gwar. Można podzielić gwary Wielkopolski właściwej na 4 podzespoły gwarowe: Wielkopolskę środkową, południową, zachodnią i północną, ale do zespołu dialektalnego wielkopolskiego zalicza też gwary krajniackie, gwary tucholskie, a w szerszym rozumieniu także gwary kujawskie i chełmińsko-dobrzyńskie. Niektórzy zaliczali również Lubawskie, Ostródzkie i Warmię. A inni uznali za południową granicę dialektu wielkopolskiego linię: Łęczna – Kazimierz – Radom – Radom – Rawa – Piotrków – Kłobuck. Monika Gruchmanowa w 1967 r. wyłączyła natomiast z granic dialektu wielkopolskiego Krajnę, Bory Tucholskie, Kociewie, Kujawy, Ziemię Chełmińsko-Dobrzyńską.

Cechy charakterystyczne

By ustalić, co wyróżnia dialekt wielkopolski od innych, przywoływane są dwie, najważniejsze cechy fonetyczne, czyli oddające wymowę danego dialektu. Po pierwsze, brak mazurzenia (to jest zachowanie spółgłosek dziąsłowych), a po drugie, fonetyka międzywyrazowa udźwięczniająca (np. szeź arów = sześć arów).
Dialektolodzy wspominają także inne cechy, częściej lub rzadziej występujące:
• przejście samogłosek a, o, y > áł, ło, yj (tzw. dyftongiczna wymowa samogłosek) np. tráłwa, = trawa, łoknło = okno, złyj = zły;
• przejście eł → áł (aoł) // oł np. páłne = pełne,
• utrzymanie różnicy między u i ou np. wouz, goura = wóz, góra ale gorki, u gospodorza = garnki, u gospodarza;
• specyficzna wymowa nosówek ę np. pynto, wszyndzie = pęto, wszędzie; oraz ą np. każdom jednom, chodzóm = każdą jedną, chodzą;
• oraz grup eN > yN // iN, np. dobrymu, tyn, = dobremu, ten oraz oN > óN, np. słóma, zielóny = słoma, zielony;
• zanik nosowości przed spółgłoskami szczelinowymi, np. wuchać, gysi = wąchać, gęsi;
• zachowanie w wymowie dźwięczności spółgłoski w po spółgłoskach bezdźwięcznych np. chwała (na pozostałym obszarze Polski wymawiana jako f, tj. chfała);
• przejście ow > ew w przyrostkach np. majewy = majowy,
• niektóre archaiczne formy czasownikowe np. graje, znaje = gra, zna.

Typowe dla Wielkopolski są przyrostki rzeczowników zdrobniałych: yszek, iszek, yszko, -iszko, -uszek, -aszek, np. głowyszka, słonyszko, = główeczka, słoneczko; a także upowszechnienie przyrostków przymiotnikowych ity, aty zamiast ogólnopolskich -isty, -asty, np. liściaty, pioszczyty, barczytyj = liściasty, piaszczysty, barczysty. W Wielkopolsce spotkamy się także z swoiste słownictwo, np. modrak ‘chaber’, perki ‘ziemniaki’, świętojanki ‘porzeczki’, sklep ‘piwnica’, łysina ‘czoło’, waka ‘suka’ czy dęboki ‘głęboki’. Słowo bamber ‘duży, bulwiasty ziemniak’, odnotowane przez Oskara Kolberga w 1875 r. wyszło już z użycia choć pojawia się jeszcze w słownikach dla określenia osadnika niemieckiego lub bogatego gospodarza czy nieokrzesanego, prymitywnego człowieka.

Przykłady tekstów gwarowych

Współcześnie usiłuje się ocalić od zapomnienia dialekt wielkopolski. Pojawiają się słowniki oraz publikacje naukowe oraz amatorskie. Przykładem może być nagrany w 2017 r. tekst gwarowy z Czekanowa (gmina i powiat Ostrów Wlkp.), w którym informator urodzony w 1935 r. opowiada o wyrabianiu mioteł (zapis zmieniony):

No to były, oj, takie gałonzki obciente też, czasem z brzozy, bo brzoza takie cienkie, wiotkie gałonzki ma. Albo tag na rowie rosła taka roślina, co się nazywała haza. Ona teraz też rośnie jeszcze, żółto kwitnie. Tak. Z tej hazy, albo jeszcze, no może z tej wikliny mniej, ale też z takich jakiś cieńszych prentów z dżewa, z jakiegoś krzewu czy czegoś…

J. Sierociuk, Wielkopolskie Słowniki Regionalne: założenia leksykograficzne serii, Poznań 2021, s. 297.

Inny tekst natomiast opisuje przebieg dawnych niedziel w Kościanie:

Niedzelny łobiot buł wew kożdum niedziele ryghtyk furt taki sam, ale kuniecznie czydaniowy. Na piyrsze rosół zez makarunym nitki ,na drugie schaboszczok pyry i kapusta kiszuno i na trzecie kumpot zez wiśni, abo ślywek, abo co tam mieli my stojeć zawekowane wew sklepie. Po obiedzie tyn co na niego wypadło musioł zmywać inny obciyrać i chować do kredynsu wew szafkach i wew szuflodach.

M. A. Bartkowiak, Wew Niedziele [dostęp 2022-07-05]; http://blubracz.koscian.net/Wew_Niedziele,48715.html.

Opracowanie: dr Grażyna Olszaniec
Fot. polona.pl – domena publiczna

Na podstawie:
H. Karaś, Charakterystyka dialektu wielkopolskiego [dostęp 2022-06-23] http://www.dialektologia.uw.edu.pl/index.php?l1=opis-dialektow&l2=dialekt-wielkopolski&l3=charakterystyka-dialektu
H. Karaś, Zasięg i podziały dialektu wielkopolskiego [dostęp 2022-06-23] http://www.dialektologia.uw.edu.pl/index.php?l1=opis-dialektow&l2=dialekt-wielkopolski&l3=zasieg-terytorialny-i-podzialy-dialektu
M. Kresa, Dialekt wielkopolski wczoraj i dziś [dostęp 2022-07-05] http://www.dialektologia.uw.edu.pl/index.php?l1=opis-dialektow&l2=dialekt-wielkopolski&l3=dialekt-wielkopolski-dialekt-wczoraj-i-dzis
E. Rodek, K. Bielenin-Lenczowska, Kultura ludowa Wielkopolski [dostęp 2022-07-05] http://www.dialektologia.uw.edu.pl/index.php?l1=opis-dialektow&l2=dialekt-wielkopolski&l3=dialekt-wielkopolski-kultura-ludowa-mwr