Wielkopolski strój ludowy występował w licznych odmianach. Jedną z nich był strój pałucki. Ze względu na małą ilość materiałów źródłowych nie doczekał się on zbyt wielu opisów. Jedną z przyczyn takiego stanu rzeczy był fakt, że ubiór ten przestał być stosunkowo wcześnie noszony. Męski wyszedł z powszechnego użycia już pod koniec XIX wieku, natomiast kobiecy był noszony nieco dłużej.

Wywodzi się on z regionu Pałuki, położonego na pograniczu Wielkopolski, Kujaw i Pomorza. Pierwsze wzmianki z tego obszaru można odnaleźć w annałach historycznych z XIV wieku. Pałuki były mocno doświadczone przez wojny oraz II rozbiór Polski, a jego społeczność skutecznie broniła wartości niepodległościowych państwa polskiego. Notka o stroju pałuckim pojawiła się dopiero w końcu XIX wieku. Najstarszy oraz najbardziej szczegółowy opis pochodzi z książki „Sztuka ludowa Pałuk”, wydanej w 1996 roku. Brak obszerniejszej dokumentacji z pewnością wynika z faktu, iż strój dosyć szybko wyszedł z użycia.

Najdłużej noszony był strój damski, bowiem w czepcu, który stanowił główny atrybut stroju pałuckiego, kobiety chodziły do drugiej wojny światowej. Po tym czasie strój odświętny zakładany był przez starsze kobiety i w wersji sztandarowej składał się z: czepka, koszuli, kryzy, sznurówki-gorsetu, kaftanika, halek, spódnicy, zapasek, chust do ramion, biżuterii oraz pończoch i obuwia.

Czepek – to obowiązkowe nakrycie głowy u kobiet zamężnych. Najstarsze pochodzą z XIX wieku. Były wówczas wykonane z płótna i dopiero w końcu XIX wieku szyto je z tiulu. Na czepkach widniał biały haft.
Koszula – długa i szyta z dwóch gatunków białego, lnianego samodziału.
Kryza – element szyty z cienkiego płótna bawełnianego zakładanego na koszulę, zapinany pod szyją na guziczek.
Sznurówki – występowały w dwóch wersjach, jako spodniej bielizny oraz w roli gorsetu. Nosiły je tylko dziewczęta.
Kaftaniki (kabaty) – element noszony głównie przez mężatki. Na początku szyty z tkanin samodziałowych, a następnie z aksamitu.
Halki – inaczej podspódniki były noszone do stroju odświętnego. Zimową porą zakładano trzy halki (białą płócienną, czerwoną piekielnicę oraz grubą, pikowaną, szytą z flaneli). Latem – białą i czerwoną.
Spódnice – noszone przed pierwszą wojną światową. Najczęściej były to wełniane pasiaki. Mężatki zakładały dłuższe spódnice sięgające kostek, panny zaś krótsze.
Zapasek – szyty z wełny. W okresie zimowym pełnił rolę okrycia wierzchniego.
Biżuteria – do stroju zwykle noszone były prawdziwe korale, które świadczyły o statusie społecznym kobiety. Zazwyczaj zakładano kilka sznurów.
Pończochy – ich kolor był uzależniony od wieku. Starsze panie nosiły latem białe bawełniane pończochy, zimą zaś czarne wełniane. Młode kobiety ubierały pończochy w kolorze pomarańczowym.
Buty – zimą zakładano buty na obcasie sięgające do połowy łydki, latem natomiast czarne pantofle lub półbuty.

Strój męski w opcji świątecznej noszony był na przełomie XIX i XX wieku. Składał się z nakrycia głowy w postaci kapelusza, rogatywki, czapki z futra lub kapelusza słomianego, koszuli, spodni, kaftana, okrycia wierzchniego, pasa oraz butów.

Nakrycie głowy – panowie zazwyczaj nosili kapelusze, tzw. rjioki, które przypominały świńskie ryjki. Latem oraz jesienią zakładano na głowę rogatywkę, natomiast do stroju codziennego maciejówki i plecione kapelusze. Zimą używano czapek zwanych bobami. Było to nakrycie głowy dla zamożniejszych mężczyzn.
Koszula – szyta z lnianego płótna. Niestety, nie zachowała się ani jedna sztuka oryginalnej koszuli.
Spodnie – wykonywano z jednego kawałka materiału. Zimą noszono spodnie z futra baraniego.
Kaftan – zakładany na koszulę, miał długie rękawy i potocznie nazywany był jaką.
Odzienie wierzchnie – do XIX wieku noszono sukmany, sięgające połowy łydki, potem popularne stały się długie płaszcze – marszczone z tyłu i zapinane z przodu na guziki.
Buty – sięgały kolan, z harmonijką z okolicach kostek, z cholewami, szyte ze skóry kropawej.

W czasach dzisiejszych, strój pałucki noszony jest tylko przez zespoły ludowe. Odtworzenie poszczególnych elementów garderoby pałuckiej nie jest możliwe. Pojedyncze eksponaty stroju pałuckiego można zobaczyć w zbiorach Muzeum Etnograficznego w Toruniu oraz Pałuckiej Izbie Muzealnej w Kcyni.

Tekst: Magdalena Sowa

Źródło:
Piskorz-Branekova, E., Polskie Stroje Ludowe, Warszawa 2010
Zdjęcie: Wydawca Centralna Biblioteka Rolnicza, Stroje Dawnej Rzeczpospolitej, Warszawa 2010