Makatka – kawałek tkaniny dzierganej, wyszywanej czy wykonanej techniką patchworku, zdobiący ściany domu – ostatnimi czasy wraca do łask. Na wsi była elementem wystroju domów. Miasto kiedyś uznało ją za kicz, ale w ostatnim czasie zaczęło doceniać zwłaszcza makatkę kuchenną, która zdobi polskie domy od końca XIX wieku. Dużo wcześniej istniały jednak tradycje wieszania tkanin na ścianach pomieszczeń.

Makatka w kuchni

Makatki mogą być wykonywane rozmaitymi technikami. Podstawą jest len lub grube płótno zazwyczaj w kolorach białym, szarym lub czarnym, często obszywane tasiemkami lub ozdabiane frędzlami. Do kopiowania wzorów służyły kalki, dzięki którym przenosiło się wzór na płótno, a motywy brało się od innych gospodyń, na przykład od sąsiadek. Najlepiej opisane są makatki kuchenne, które pojawiły się w wiejskich domach, a wcześniej mieszczańskich i robotniczych. Przywędrowały one z zachodniej Europy (Niemiec i Holandii), były drukowane seryjnie lub haftowane i często uzupełniane krótkim tekstem. Takie makatki można było kupić na jarmarkach jeszcze w latach 70-tych XX wieku. Gospodynie i dziewczęta wykonywały je również ręcznie haftując prostym ściegiem na białym płótnie.

 

Gdzie kucharek sześć tam nie ma co jeść

Teksty, które umieszczano na makatkach były krótkie i, poza pozdrowieniami oraz życzeniami typu: Dzień Dobry; Szczęść Boże; Smacznego; Dobrego apetytu, niosły jakieś przesłanie moralne: Gdzie kucharek sześć, tam nie ma co jeść; Kto rano wstaje, temu Pan Bóg daje, Nie mów nikomu, co się dzieje w domu lub mające świadczyć o gospodyni: Dobra żona tym się chlubi, że gotuje co mąż lubi; Co ja ugotuję, to dobrze smakuje itp. Tradycyjnie wieszano je przy kredensie lub szafkach, nad stołem oraz piecem, natomiast makatki z napisem Świeża woda zdobiły kąciki higieniczne z wiadrami czy miednicami. Współcześnie makatki budzą coraz większe zainteresowanie – poświęca się im osobne wystawy w muzeach etnograficznych jak „Mądrości i gadki z kuchennej makatki” w Toruniu i Rzeszowie. Często wykorzystywane są przez artystów lub stają się nośnikiem innych treści jak, np. „makatka wywrotowa” czy kampania skierowana przeciwko przemocy domowej. Bardzo ciekawy projekt, powstał w Bydgoszczy, gdzie, „Podążając z igłą i nitką wzdłuż Kanału Bydgoskiego”, makatka wyszła poza ramy domu i wzbogaciła kulturę popularną oraz przestrzeń miejską.

 

Ile makatek tyle technik

Gorzej opisane są inne rodzaje makatek, dlatego pojawiają się kolejne projekty, takie jak „Zaczarowany Świat Makatek” czy „Makatka ze starej do nowej chatki”, w ramach których po wsiach zbiera się lub wypożycza od mieszkańców makatki do dokumentacji, tworzy wzorniki oraz organizuje wystawy i warsztaty. Z rzadszych technik, można wymienić makatki malowane, które są pewnego rodzaju obrazami malarskimi. Natomiast makatki haftowane mogą być rozmaite – wyszywane nićmi, tasiemkami czy uzupełniane naszywkami z materiału, tzw. aplikacjami. Oryginalnie prezentują się makatki przestrzenne, w których niektóre elementy są trójwymiarowe i jakby „wystają” poza obraz. Nietypowe są makatki słomiane z Podlasia, które wykonywane są z barwionej słomy naklejanej na płótno.

 

Inspiracje

Jak już wspomniano, motywy kopiowano od innych gospodyń, adaptowano na potrzeby makatki różne wzory, korzystano także z tych, publikowanych w prasie kobiecej. Makatki kuchenne przedstawiają scenki rodzajowe, zaś do pokoju najczęściej wybierano ornamenty kwiatowe oraz zwierzęce. Kwiaty przedstawiano w bukietach lub naczyniach, a są to zazwyczaj róże, bzy, lilie, maki, irysy, słoneczniki, chryzantemy, konwalie, tulipany oraz niezapominajki. Ze zwierząt, najbardziej charakterystyczne są gołębie i łabędzie, symbolizujące miłość, ale trafiają się również bardziej egzotyczne jak lwy, pawie czy papugi. Na makatkach zobaczymy również pejzaże, krajobrazy z bocianami czy jeleniami a nawet sceny religijne.

W wielu polskich domach, makatki jeszcze poniewierają się, schowane w piwnicach i na strychach – poszukajcie, może i Wy odkryjecie ich piękno!

Tekst: Grażyna Olszaniec
Fot. Mirosława Siemieniuk-Morawska i Grażyna Olszaniec

Przykłady makatek pochodzą od mieszkańców gminy Dubicze Cerkiewne

Źródła:
K. Bielawska, O makatkach, [dostęp w dniu 2022-07-19] https://makatka-narewkowska.eu/o-makatkach.html
J. Boguszewska, Makatki ludowe – wystawa w Galerii przy Fabryczce, [dostęp w dniu 2022-07-19] http://wiano.eu/article/1124
Makatki Kuchenne, [dostęp w dniu 2022-07-19] https://wyszywanamapa.pl/makatki-kuchenne/
E. Piskorz-Branekova, Mądrości i gadki z kuchennej makatki, Toruń, 2016.
M. Skoczeń-Marchewka, Makatka „Kucharka”, Muzeum Etnograficzne im. Seweryna Udzieli w Krakowie, [dostęp w dniu 2022-07-19] https://etnomuzeum.eu/zbiory/makatka-kucharka