Kurpie zamieszkują obszary między dorzeczem Narwi a dawnymi Prusami Wschodnimi. Wschodnią granicę regionu wyznacza rzeka Pisa, natomiast zachodnią rzeka Orzyc. Są to tereny Puszczy Zielonej, zwanej też Kurpiowską i Puszczy Białej. Inaczej region ten jest nazywany Mazowszem Północnym. Określenie Kurpie ma charakter przezwiskowy, wywodzi się od nazwy łapci (kurpi) plecionych z łyka. Sami mieszkańcy Puszczy Zielonej nazywali siebie Puszczakami, Puszczanami, niekiedy Puszczykami.

W związku ze zbliżającą się kolejną odsłoną Sceny Letniej (13 sierpnia!), która tym razem będzie poświęcona kulturze kurpiowskiej, chcielibyśmy przybliżyć Państwu kilka ciekawych aspektów związanych z tradycją tego regionu.

W średniowieczu tereny Kurpiowszczyzny były najsłabiej zaludnionymi ziemiami Polski. Kolonizację okolic Puszczy Kurpiowskiej rozpoczął książę mazowiecki Janusz I w XIV wieku. Przybyli tu chłopi i drobna szlachta z przeludnionego zachodniego Mazowsza. Z czasem dołączyli do nich bartnicy i inna ludność korzystająca z darów lasu – myśliwi, dziegciarze, smolarze. Ze względu na słabą jakość gleby rolnictwo nie rozwijało się tu dobrze. W połowie XVIII wieku osadnictwo osiągnęło punkt kulminacyjny. Wtedy też według etnografów pojawiła się nazwa Kurpie. W XIX wieku naukowcy wyodrębnili Kurpiowszczyznę jako region etnograficzny.

Kurpie wykazali się ogromnym zaangażowaniem w walkach o obronę naszej ojczyzny. Walczyli ze Szwedami podczas potopu oraz wojny północnej. W latach 1733-1734 bronili króla Stanisława Leszczyńskiego, ściganego przez Rosjan, nieakceptujących jego wyboru na tron polski, wykazali się męstwem, kiedy w 1809 roku Austriacy napadli na Księstwo Warszawskie, brali udział w powstaniu listopadowym oraz styczniowym, a także w dwóch wojnach światowych, a podczas okupacji niemieckiej aktywnie uczestniczyli w ruchu oporu.

Od wieków bogactwem tego regionu i jego mieszkańców były las i bursztyn, który wykorzystywano w celach leczniczych, a także do wyrobu ozdób. Nieodłącznym elementem odświętnego stroju kobiet na Kurpiach były naszyjniki z trzech sznurów paciorków. Artyści ludowi wyrabiali z tego surowca wisiorki, bransoletki, guziki, a dla mężczyzn – tabakierki, fajki i przybory na biurko.

Sztuka ludowa Kurpiów znalazła swój wyraz przede wszystkim w budownictwie, zdobnictwie, rzeźbie, tkactwie i wycinankarstwie; kultywowane są dawne zwyczaje urozmaicone pieśniami i tańcami, używana jest nadal gwara.

Chałupa kurpiowska wywodzi się z „budy” kleconej z dylów, przetykanych mchem i obrzuconych darnią lub obłożonych gałęziami. Początkowo składała się z jednej izby i sieni. Później wyodrębniono komorę i zapiecek, przekształcony w dalszej fazie w alkierz. W efekcie powstały cztery pomieszczenia (sień, komora, izba, alkierz) stykające się narożami przy kominie. Chałupy ustawione były szczytami do drogi. Ich wystrój podkreślały elementy konstrukcyjne z charakterystycznymi „śparogami”.

Tradycje kurpiowskiej wycinanki sięgają drugiej połowy XIX wieku. Za najstarsze jej formy uznaje się firanki na okna oraz wstążki na ramy do obrazów wykonywane z cienkiej bibuły. Najbardziej typowe dla regionu Puszczy Zielonej były wycinanki z jednobarwnego papieru w formie lelui. Dominowały wzory o tematyce religijnej. Równie popularne były gwiazdy nazywane też kółkami. Oprócz wycinanek jednobarwnych znane też były ozdoby wyklejane z kilku warstw papieru w różnych kolorach. Z kolei na obszarze kurpiowskiej Puszczy Białej dominowała wycinanka wielobrawna. Wśród jednokolorowych na wyróżnienie zasługuje zielko, nawiązujące do kształtu rośliny doniczkowej. Bardziej rozbudowaną formą były wstęgi, które swoim kształtem nawiązywały do kokard, wstążek czy kotylionów.

Ubiór noszony przez Kurpiów, zarówno codzienny, jak i odświętny, był prosty, szyty prawie całkowicie z lnianych i wełnianych samodziałów. Praktycznie na całym obszarze Puszczy Zielonej nie różnił się ani krojem, ani kolorystyką. W stroju męskim dominowała barwa brązowa, zaś w kobiecym czerwona i zielona. Tradycyjny strój na obszarze Puszczy Białej przetrwał do dziś w znikomym stopniu. Jedynie w części pułtuskiej strój kobiecy był noszony prawie do II wojny światowej, a w latach trzydziestych przechodził wręcz proces odnowy. Natomiast tradycyjne ubiory grupy ostrowskiej wyszły z powszechnego użycia już w pierwszych latach XX wieku. Było to w dużej mierze spowodowane niskim poziomem życia mieszkańców, których nie było stać na kupowanie drogich tkanin.

Większość tańców kurpiowskich zachowała się w niezmienionej formie. Inne uległy nieznacznej modyfikacji. Odznaczały się one dużą żywiołowością, która cechowała tę grupę etnograficzną. Do najpopularniejszych należy zaliczyć: Powolniak, Okrąglak, Konik, Wyrwas, Olęder, Oberek Żuraw i Fafur.

Gwara kurpiowska historycznie łączy się z ciągiem gwar mazowieckich. Została przyniesiona przez przodków Kurpiów, Mazurów, w związku z czym wykazuje wiele wspólnych cech z gwarą mazurską. Istnieje także pogląd, iż jest częścią dialektu prusko-mazurskiego, odrębnego od dialektu mazowieckiego. Dzisiaj słyszy się ją rzadko, najczęściej posługują się nią osoby starsze. W ostatnich latach w regionie podejmowane są poważne inicjatywy, mające na celu jej reaktywację.

Folklor kurpiowski to także zwyczaje, podania i legendy. Do najciekawszych widowisk regionalnych należy organizowane w Kadzidle „Wesele kurpiowskie” z ciekawymi obrzędami, tańcami i piosenkami weselnymi. Z kolei w Myszyńcu od wielu lat odbywa się „Miodobranie Kurpiowskie”. Prawdziwą atrakcją dla miłośników folkloru kurpiowskiego są Ogólnopolskie Dni Kultury Kurpiowskiej, odbywające się w Nowogrodzie. Co roku w każdej z gmin kurpiowskich odbywają się imprezy ludowe związane z kultywowaniem lokalnych tradycji. Uroczystością, którą trzeba zobaczyć jest też Niedziela Palmowa w Łysych. To w tej miejscowości od lat prowadzony jest konkurs na największą Palmę Wielkanocną.

 

Zapraszamy Państwa na Kurpie!

Tekst: Joanna Radziewicz
Fot. Z Arch. NIKiDW
Fot. polona.pl

Źródła:
1. Piskorz-Branekova E.: Polskie stroje ludowe. Warszawa, 2005.
2. Mironiuk-Nikolska A.: Polska sztuka ludowa. Warszawa, 2010.
3. http://www.kurpiowszczyzna.info/content/view/178/1/9/
4. https://www.polskatradycja.pl/folklor/regiony/folklor-kurpiowski.html
5. wikipedia.pl