Polskie wycinanki ludowe z papieru powstały wyłącznie jako forma dekoracji wiejskiego wnętrza mieszkalnego. Dawniej nazywano je strojem, cackami, kwiatkami, gwiazdkami, lelujami, cyrkami, rózgami lub po porostu ozdobami z papieru. Rozkwit tej formy zdobienia wnętrz przypadł na przełom XIX i XX wieku. Najważniejsze regiony wycinankarskie usytuowane były na dawnych ziemiach Królestwa Polskiego – na Kurpiach oraz terenie ówczesnego Księstwa Łowickiego.

Wycinanki wykonywały głównie kobiety. Umiejętność tworzenia tych ozdób była przekazywana z pokolenia na pokolenie. Sztuki tej dziewczynki uczyły się już od najmłodszych lat, przyglądając się pracy swoich babć i mam. Wycinankami dekorowano izby przed uroczystościami rodzinnymi i najważniejszymi świętami dorocznymi – Bożym Narodzeniem i Wielkanocą. Wykonanie takich dekoracji było czasochłonne i wymagało dużej wyobraźni. Często zbierano się w jednym domu i przy śpiewie oraz opowieściach przygotowywano tego typu ozdoby. Do ich wykonania używano nożyc do strzyżenia owiec, a do łączenia – kleju gotowanego z mąki żytniej. Powszechnie używanym materiałem był papier glansowany, lśniący, gładki, dostępny w czystych, żywych barwach. Zastąpił biały papier farbowany ręcznie.

Tradycje wycinaki na Kurpiach sięgają połowy XIX wieku. Jako najstarszą formę uznaje się firanki na okna oraz wstążki na ramy do obrazów wykonywane z cienkiej białej bibuły. Najbardziej typowe dla regionu Puszczy Zielonej wycinanki były wykonywane z jednobarwnego papieru. Badacze wyróżnili dwie jej odmiany: myszyniecką, grubo ciętą, o przewadze ażurów o kształtach geometrycznych romboidalnych i trójkątnych, oraz kadzidlańską, drobno ciętą, z przewagą stylizowanych ornamentów roślinnych, zoomorficznych i antropomorficznych.

Za najbardziej charakterystyczną dla regionu formą wycinanki uważana była leluja. Została ona wykształcona z motywu drzewka życia lub jak uważają inni, była inspirowana formą kwiatu w doniczce. Leluje składały się z bardzo różnorodnych motywów i elementów. Rozmaitość dotyczyła również ich kształtu. Obok najczęściej występującej partii górnej, przeciętej prosto u dołu i zaokrąglonej na górze, często w formie łuku gotyckiego, spotykane były też koła i prostokąty, a niekiedy i owale, wypełnione ażurowymi zdobieniami. Bogactwo rozwiązań lelui było tak szerokie, że trudno ściśle określić jej schemat kompozycyjny. Drzewko, siatka, kogut, postać ludzka, symboliczne figury – to elementy, z których kurpiowskie wycinankarki potrafiły stworzyć jedyne w swoim rodzaju, niepowtarzalne dzieła sztuki.

Równie popularne na Kurpiach Zielonych były gwiazdy inspirowane płatkami śniegu czy kolistymi, umieszczanymi w oknach, żydowskimi wycinankami obrzędowymi. Zazwyczaj jednobarwne o ażurowych kompozycjach rozchodzących się promieniście ku środkowi, wycinane wzdłuż 6 osi. Obecnie wycina się bardzo drobne ornamenty, nawet wzdłuż 8 czy 12 osi.

Oprócz wycinanek jednobarwnych na Kurpiach Zielonych znane były formy składające się z kilku warstw w różnych, często kontrastujących ze sobą kolorach. Występowały pojedynczo lub parami w układzie symetrycznym. Były to koguty, pawie, dudki. Naklejano je po dwa z głowami skierowanymi do środka. Samotnie występowały sylwetki koni z jeźdźcami czy sceny rodzajowe: polowania, prace domowe, wesela.

Na terenie kurpiowskiej Puszczy Białej we wsiach leżących koło Pułtuska i Wyszkowa dominowała wycinanka wielobarwna. Niestety, źródła na temat jej pochodzenia są dość skąpe. Najpełniejszym pokazem wycinanki pułtuskiej była wystawa pokonkursowa sztuki kurpiowskiej z 1949 roku. Janina Stankiewiczowa pisała o niej: „W przeciwieństwie do wycinanek spotykanych w powiecie ostrołęckim, są one w kilku kolorach w ograniczonej skali barw pastelowych w syntetycznym układzie i nieco większe w rozmiarach. Poza tym tworzą ciekawe kompozycje figularne – w ruchu i wyrazie, jak pojazdy z zaprzęgiem, jeźdźcy na koniach, sceny z życia wsi oraz sylwety zwierząt i ptaków”. Z kolei prof. Frankowski wspominał: „Wśród wycinanek z powiatu pułtuskiego (rok 1911) pierwsze miejsce zajmują wstęgi z gwiazdą. Zamiast kwiatów nalepiano na nie kółeczka i rozdzielano je ząbkowanymi paseczkami, czym bardzo przypominają wycinanki z powiatu ostrołęckiego. Podobne do tych ostatnich są również kogutki wyklejone różnobarwnymi wąskimi papierkami, naśladującymi pióra. Czerwone wazoniki z zielonymi listkami, drobniutkie gwiazdki białe ze środeczkami barwnymi wyróżniają się swoją barwnością […]”.

Jak już wcześniej wspominano, charakterystyczną cechą wycinanek z terenu Puszczy Białej była ich wielobarwność. Przykładem mogą być ziela-drzewka, podwójne wstęgi z gwiazdą, kompozycje figularne oraz kółka. W tłach najczęściej wykorzystywano zestaw zieleni z czerwienią.

Wycinanka ludowa wzbogaciła polską sztukę ludową o ogromną liczę motywów zdobniczych oraz szeroką skalę zestawień barwnych. Dzięki takim osobom jak, Czesława Kaczyńska z Kadzidła, która do dziś zajmuje się kultywowaniem dawnych tradycji wycinankarskich umiejętność ta przetrwała do dziś.

Oprac. Joanna Radziewicz
Fot. polona.pl – domena publiczna

Źródła:
1. Mironiuk-Nikolska A.: Polska sztuka ludowa. Warszawa, 2010.
2. Grabowski J.: Wycinanka ludowa. Warszawa, 1955.