Wilamowice to niewielkie miasteczko położone we wschodniej części województwa śląskiego, założone w XIII wieku przez osadników germańskiego pochodzenia. Do końca drugiej wojny światowej jego mieszkańcy wyrażali bardzo silne poczucie odrębności wyrażające się przede wszystkim poprzez język i strój. Sprzyjała temu ścisła endogamia, małżeństwa zawierano prawie wyłącznie w obrębie własnej społeczności. W innym wypadku wymagano, by osoba „z zewnątrz” przyjęła i zaakceptowała wszelkie panujące tu obyczaje.

10 września podczas Sceny Letniej, cyklicznego wydarzenia organizowanego przez Narodowy Instytut Kultury i Dziedzictwa Wsi będzie można bliżej poznać kulturę Wilamowic i na żywo wysłuchać pieśni śpiewanych w języku wilamowskim w wykonaniu Zespołu Regionalnego „Wilamowice”.

Do połowy XVI wieku Wilamowice i okoliczne ziemie znajdowały się w granicach księstwa oświęcimskiego pozostając w ścisłych związkach ze Śląskiem. W 1564 roku do województwa krakowskiego włączył je Zygmunt August. W 1808 roku jego mieszkańcy wykupili się z poddaństwa, a w 1818 roku wieś otrzymała prawa miejskie.

Wilamowianie byli wyraźnie zamożniejsi od swoich sąsiadów. Charakteryzowali się dużą przedsiębiorczością, byli handlarzami, podróżowali ze swoimi towarami do wielu miast europejskich, dzięki czemu ich kultura wzbogaciła się o cechy miejskie. Ich odrębność majątkowa miała duży wpływ na zachowanie ścisłej endogamii, czyli zawierania małżeństw tylko w obrębie swojej grupy. Mieli własne obyczaje, jak chociażby kultywowany do dnia dzisiejszego w okresie Wielkanocy zwyczaj śmiergustu, czyli polewania wodą dziewcząt, przez młodzieńców ubranych w kolorowe stroje.

Odrębność tej grupy etnicznej wyrażała się szczególnie poprzez własny język. Autor najstarszej monografii Wilamowic, pochodzącej z 1909 roku, Józef Latosiński twierdził, że obok rdzennego pierwiastka dolnoniemieckiego, posiadał on także cechy holenderskie i anglosaskie. Zdaniem innego badacza, Adama Kleczkowskiego był typową gwarą śląsko-galicyjską, choć niepozbawioną pewnych cech osobniczych. Współcześni językoznawcy wykazują w jego występowaniu zarówno pozostałości języka dolnoniemieckiego, górnoniemieckiego, jak i starej niemczyzny śląskiej. Sami Wilamowianie uważają, że ich mowę najlepiej rozumieją Flamandowie i Holendrzy.

Niezwykłe jest to, że jeszcze do połowy XX wieku język wilamowski znali prawie wszyscy dorośli mieszkańcy miasta. Kres jego powszechnego użycia przyniosły represje wobec Wilamowian po II wojnie światowej. W Wielkanoc 1945 roku w miejscowym kościele został odczytany dokument zakazujący używania miejscowej mowy oraz noszenia odrębnych strojów. Pod pretekstem oskarżeń o kolaborację wiele rodzin zostało wyrzuconych ze swoich domów przez mieszkańców okolicznych, etnicznie polskich wsi za przyzwoleniem miejscowych władz. Wiele osób wysłano do powojennych obozów pracy, między innymi w Oświęcimiu i Jaworznie oraz na Ural i Sybir. Po 1956 roku sytuacja uległa poprawie, ale efekty wcześniejszych zakazów były już nieodwracalne. Młodzi nie chcieli nosić tradycyjnych ubiorów i posługiwać się miejscowym językiem.

W latach 90. XX wieku językoznawca Tomasz Wicherkiewicz, natknąwszy się na manuskrypt z poezją Floriana Biesika w języku wilamowskim rozpoczął badania nad zgłębieniem jego tajników. Wkrótce dołączyli do niego inni naukowcy. Zorganizowano też zespół badawczy pod przewodnictwem prof. Antoniego Barciaka z Uniwersytetu Śląskiego, który podjął się wydania nowej monografii Wilamowic. Praca pod tytułem „Wilamowice. Przyroda, historia, język, kultura oraz społeczeństwo miasta i gminy” ukazała się w 2000 roku. W 1995 roku powstał film opowiadający o życiu Floriana Biesika, dzięki czemu język wilamowski przedostał się do mediów. Powstało Stowarzyszenie na rzecz Zachowania Dziedzictwa Kulturowego Miasta Wilamowice „Wilamowianie”, którego celem było zachowanie lokalnej kultury. Reaktywowano Zespół Regionalny „Wilamowice”.

Ważnym elementem odrębności etnicznej Wilamowian był również unikatowy strój ludowy. Okoliczne tereny sprzyjały uprawie lnu, dzięki czemu prężnie rozwijał się tu przemysł tkacki. Wytwarzano płótna lniane, drelichy oraz tkaniny odzieżowe z przędzy bawełnianej i wełnianej. Dziedziną tą zajmowali się knopi, natomiast eksportem – miejscowi kmiecie. Docierali oni ze swoimi towarami nie tylko do miast polskich, jak Kraków, Lwów czy Warszawa, ale także do Pragi, Wiednia, Triestu, Istambułu, Kijowa, Rygi, a nawet do Lubeki, Bremy i Hamburga.

Męski strój ludowy wzorował się na europejskiej modzie mieszczańskiej 2. połowy XIX wieku. Składał się z czarnego cylindra, lnianej koszuli o kroju przyramowym, kamizelki zwanej ryklą, uszytej z ciemnego sukna i zapinanej na błyszczące guziki, czarnego płaszcza (surduta) i czarnych spodni o prostym kroju. Na przełomie XIX i XX wieku powszechne były buty z wysoką cholewką. Robiono je na specjalnych prawidłach, by cholewka w okolicach kostki układała się w czterorzędową harmonijkę. Na stopy zakładano skarpety.

Wilamowickie kobiety nosiły wiele wariantów swojego stroju, przede wszystkim inaczej ubierały się panny, a inaczej mężatki. Miały specjalny zestaw świąteczny, codzienny, noszony podczas postu i żałoby.

Najbardziej efektowny stój mężatki składał się z płóciennej koszuli z haftami na przyramkach i mankietach, sukni z brokatowym opleckiem zszytej z niebieską jedwabną lub czerwoną sukienną spódnicą oraz zielonego jedwabnego fartucha (griene schierz). Na głowę panie zakładały pięć i więcej czepków (houa), z których wierzchni był uszyty z tej samej brokatowej tkaniny co stanik sukni (gołd gesałd), na nim wiązały czerwoną zawiązkę (rote dremła), a następnie umieszczały przeźroczyste zawicie. Pod szyją wiązały kolorową wstążkę zakończoną pięcioma sznurami prawdziwych korali ze srebrnym krzyżykiem. Na nogi zakładały trzewiki i pończochy w czerwone paski (striemige route soka).

Z kolei na największe święta panny ubierały koszule z haftem, suknie z kwiecistymi lub gładkimi opleckami z klotu lub cienkiej tkaniny wełnianej i najdroższymi spódnicami pasiastymi lub siedmioguldenowymi oraz białe fartuchy drukowane z tzw. dużą różą, czyli dużymi bukietami kwiatowymi. W chłodne dni zakładały wełniane kaftaniki, chusty (odziewaczki) i czerwone, płócienne chustki drukowane.

Stroje codzienne (suknie i kaftany) szyto z kwiecistych bawełnianych kretonów, a zapaski z płótna bawełnianego o układzie pasowym. Symbolem przynależności do grona mężatek był czepek, zakładany po raz pierwszy podczas oczepin. W Wilamowicach kobiety nosiły ich jednocześnie kilka, od pięciu do dziesięciu, przy czym ten ostatni był najbardziej strojny, uszyty z brokatu.

Wilamowice to wyjątkowe miasteczko, głównie ze względu na lokalny język, który mimo trudnej historii przetrwał do dnia dzisiejszego. Obecnie trwa akcja jego rewitalizacji. Został wprowadzony do miejscowej szkoły, organizowane są przedstawienia teatralne z tekstami w języku wilamowskim oraz lektoraty na Uniwersytecie Warszawskim. Przeniknął on także do popkultury w postaci piosenek oraz komentarzy na portalach społecznościowych. Na wniosek Tymoteusza Króla, lokalnego działacza, na rzecz promocji kultury Wilamowic etnolekt wpisano w rejestr języków świata prowadzonego przez Bibliotekę Kongresu USA.

Źródła:

1. Król, T.: Czym jest dla dzisiejszych Wilamowian język wilamowski? Różne funkcje, różne postawy językowe. Łódzkie Studia Etnologiczne, t. 55, 2016.
2. Szotek, H.: Odrębność – duma czy kłopot? Na przykładzie Wilamowic. https://historykon.pl/odrebnosc-duma-czy-klopot-na-przykladzie-wilamowic/
3. Piskorz-Branekova, E.: Polskie stroje ludowe. Warszawa, 2010.

Oprac. Joanna Radziewicz

Fot: https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:History_of_Wilamowice#/media/File:Wilamowice,_Wilamowic.jpg – licencja CC
https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:History_of_Wilamowice#/media/File:Wilamowice_-_Krajowa_Szko%C5%82a_i_Fabryka_Tkacka_1914.jpg – domena publiczna
https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:History_of_Wilamowice#/media/File:Stary_ko%C5%9Bci%C3%B3%C5%82_w_Wilamowicach_1909.jpg – domena publiczna
https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:History_of_Wilamowice#/media/File:Monografia_miasteczka_Wilamowic_-_na_podstawie_zrodel_autentycznych_1909_(98638071).jpg – domena publiczna