Święty Mateusz apostoł był twórcą pierwszej Ewangelii. Przed nawróceniem miał na nazwisko Lewi i był celnikiem. Podczas swojej posługi apostolskiej głosząc Słowo Boże w Etiopii, został skazany przez króla Hirtakusa na śmierć. Zmarł śmiercią męczeńską od rany ciętej zadanej mieczem. Zwłoki świętego spoczywają od 1080 roku w Salerno. Jest patronem tego miasta. Ewangelia według św. Mateusza skupia się na przyziemnym aspekcie życia Chrystusa. Głosi, że Jezus jest obiecanym Mesjaszem, który wywodzi się bezpośrednio z rodu Dawida i Abrahama. Ta ewangelizacja ma kluczowy wpływ na to, jak postrzegany jest jako święty i jakie znaczenie ma jego przesłanie w kościele katolickim.

Obrazowanie świętego w ikonografii było bardzo zróżnicowane. Apostoł Mateusz w katedrach gotyckich przedstawiany był jako starszy mężczyzna, który za pomocą pióra spisywał słowa Ewangelii do księgi. Ukazany był również Duch Święty pod postacią gołębicy, który osobiście dyktował świętemu natchnione przez Boga wersy Nowego Testamentu. Przedstawienie to sugerowało, że apostoł rozumiał mowę ptaków, co było znanym motywem folklorystycznym.

Wierzono, że ptaki przekazują rady lub ostrzegają przed nadchodzącym niebezpieczeństwem. Uważano ich też za pośredników, wieszczących proroctwa. Skrzydła ptaków i ich niezwykła umiejętność latania od zawsze rozbudzała wyobraźnię ludzi. Z toru ich lotu kapłani rzymscy odgadywali wolę bogów. W czasach przed Chrystusem uważano, że po śmierci to ptaki niosą dusze śmiertelników w zaświaty. Co ciekawe św. Mateusz przedstawiany był jako skrzydlaty mężczyzna, ale skrzydła miały tu zupełnie inne znaczenie i nie były związane z niebem ani boskością. Humanoidalna uskrzydlona postać była symbolem ludzkiej natury Jezusa Chrystusa, intuicji i poznania prawdy. Takie interpretacje były znane w ikonografii dopiero od końca IV wieku.

Atrybutem świętego był również miecz lub topór. Powszechnie znane jest powiedzenie: Kto mieczem wojuje, ten od miecza ginie (Ew. wg Mat. 26,52). Motyw miecza w kulturze był wyjątkowo zawiły, dlatego warto tutaj zwrócić uwagę na detale. Miecz ognisty był atrybutem sprawiedliwości i kary jak w przypadku archanioła Michała. Natomiast miecz świętego Mateusza był symbolem walki, krucjaty. Wynika to z samych słów Jezusa Chrystusa: Nie przyszedłem zsyłać pokoju ale miecz (Ew. wg Mat. 10,34). Topór natomiast, zazwyczaj w folklorze miał znaczenie pozytywne np. płodność, władza lub las. W rękach świętego był domeną zniszczenia, upokorzenia, zagłady: Już bowiem siekiera przyłożona jest do korzenia drzew. Wszelkie drzewo nie dające dobrego owocu będzie wycięte i wrzucone w ogień (Ew. wg Mat. 3,10).

Wspomnienie św. Mateusza w kościele katolickim przypada na 21 września. Dzień ten ma szczególne znaczenie w tradycji ludowej. Odbywa się kilka dni przed kalendarzową jesienią. Jest to czas przygotowań do nadchodzącej zimy. Jeszcze na początku września należało skosić oset i w suchy dzień przed świętym Mateuszem go spalić. Ostrożeń polny to roślina wieloletnia, niezwykle ciężka do wytępienia i szkodliwa dla upraw zbóż i rzepaku. Obrzęd ten miał sprawić, że chwast nie wyrośnie już w tym miejscu. Oskar Kolberg w „Mazowsze. Cz. 1” podaje: Przypadające w ten dzień jarmarki, słynęły obfitością futer, czapek, kożuchów; osobliwie też głośny w dniu tym jarmark na konie w Łowiczu. Przeto mówiono o takim, który nie zakupił ciepłego odzienia i obuwia: Niech chucha chudeusza, kto zabył (zapomniał) Mateusza. Symbolicznym przygotowaniem się na chłodniejsze dni, była zamiana kapeluszy na cieplejsze czapki. Był to też czas zakończenia siewu roślin ozimych.

Z tym wspomnieniem liturgicznym był związany jeszcze jeden obyczaj. Wiązał się on z powiedzeniem: Święty Mateusz dodaje chłodu, i raz ostatni podbiera miodu. Mimo że, patronem pszczelarzy jest św. Ambroży, to właśnie w święto apostoła Mateusza przypadało ostatnie miodobranie i przygotowanie pasieki na zimę.

Dzień ten związany był w polskiej historii z jeszcze jednym wydarzeniem. W „Encyklopedii staropolskiej ilustrowanej. T. 4, [P-Ż]” można przeczytać o bractwie jaszczurkowym. Czterej rycerze pomorscy z okolic Radzyna, z powodu wielu zbrodni wyrządzonych przez Bractwo Krzyżackie na ziemiach Prus Polskich i Pomorza, założyli w dzień wspomnienia św. Mateusza w 1397 roku tzw. bractwo jaszczurkowe. Organizacja rozrastała się i wysłała oficjalne skargi do cesarza Fryderyka III, który ukarał interesantów utratą przywilejów. Związkowcy oddelegowali wtedy poselstwo do Kazimierza Jagiellończyka, co rozpoczęło wojnę z Zakonem Krzyżackim. Po wygranej wojnie Prusy Polskie i Pomorze stały się częścią Królestwa Polskiego.

Ostatnie dni kalendarzowego lata szczególnie w zwyczajach wiejskich są czasem przygotowań do nadchodzącej jesieni. Tego dnia warto zakupić cieplejsze ubranie, zadbać o zwierzęta i zbiory ostatnich w tym roku plonów. Dlatego święty Mateusz nie jest tego dnia tylko posłańcem Słowa Bożego, ale też znakiem nadchodzącej zimy. Potwierdza to przysłowie: Gdy święty w śniegu przybieżał (Mateusz — przyp. red.), będzie po pas całą zimę leżał.

Tekst: Paula Zasada
Fot. wikipedia.pl – domena publiczna

Literatura:

1. Zygmunt Gloger, Encyklopedja staropolska ilustrowana. T. 4, [P-Ż], Warszawa: P. Laskauer i W. Babicki, 1903.
2. Oskar Kolberg, Mazowsze. Cz. 1, Wrocław; Kraków: Polskie Tow. Muzyczne; Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1963.
3. Józef Surzyński, Rok kościelny czyli Opis uroczystości Chrystusa Pana i świętych pańskich z uwzględnieniem obrzędów i ceremonii, w których udział biorą organiści i kościelni Przeskocz do notatek, Poznań: J. Leitgeber, 1893.
4. Władysław Kopaliński, Słownik Symboli, Warszawa: Wiedza Powszechna, 1990.
5. Dorothea Forstner, Świat Symboliki Chrześcijańskiej, Warszawa: Instytut Wydawniczy PAX, 1990.