Od wieków istniały na wsi tradycje rozmaitych form współpracy. Często miały one postać nieformalnego porozumienia dla realizacji wzajemnej pomocy bez zapłaty pieniężnej i opierały się głównie na wymianie usług. Spółdzielczość, jako ruch zorganizowany powstała w środowisku miejskim i dopiero później pojawiła się na wsi. Wyrosła z potrzeby samoobrony ekonomicznie słabszych grup społecznych.

Spółdzielnia jest niezależnym stowarzyszeniem osób łączących się dobrowolnie w celu zaspokojenia swoich wspólnych gospodarczych, socjalnych oraz kulturalnych potrzeb i dążeń poprzez współposiadane i demokratycznie zarządzane przedsięwzięcie. Swoją działalność opierają na wartościach takich jak: samopomoc, samoodpowiedzialność, demokracja, równość, sprawiedliwość i solidarność. Spółdzielczość zawsze czerpała ze swej przeszłości i była ruchem silnie opierającym się na wartościach, dlatego często jest zaliczana do „etycznego” czy „odpowiedzialnego społecznie biznesu”. Jak pisał Prezydent Stanisław Wojciechowski, „choć spółdzielczość w obecnym znaczeniu tego słowa ukształtowała się w połowie XIX wieku, to jej idee i zasady kształtowały się niemal od powstania ludzkości. Ludzie zawsze bowiem starali się realizować wspólnie to, co w pojedynkę było trudne do wykonania bądź wręcz niemożliwe”.

Prekursorem spółdzielczości w Polsce był ksiądz Stanisław Staszic, który w 1816 roku założył Hrubieszowskie Towarzystwo Rolnicze dla Ratowania się Wspólnie w Nieszczęściach. W ramach swojej działalności Towarzystwo zbudowało szkoły ludowe, szpital i inne budynki, z których korzystali wszyscy członkowie. Uzyskiwane dochody przeznaczano m.in.: na cele inwestycyjne oraz na dotacje dla założonej wewnątrz Towarzystwa kasy pożyczkowej. Oprócz działalności gospodarczej prowadzono też działalność oświatową.

Odmienne warunki ekonomiczne, społeczne i prawne w poszczególnych zaborach spowodowały, że powstanie i rozwój spółdzielni w każdym z nich przebiegał inaczej. W zaborze pruskim rolnictwo osiągnęło dość wysoki poziom. Od 1867 roku obowiązywała tu nowoczesna jak na owe czasy pruska ustawa o spółdzielniach. Pierwsze spółdzielnie w Poznańskiem i na Pomorzu powstały jednak wcześniej, bo już w latach 1861-1865. W tym samym czasie tworzone były też banki spółdzielcze. Za pierwszy taki bank uważa się Towarzystwo Pożyczkowe dla Przemysłowców miasta Poznania założony w 1861 roku przez Mieczysława Łyskowskiego.

W Galicji prężnie rozwijały się drobne wiejskie spółdzielnie oszczędnościowo-pożyczkowe. Ich rozkwit był związany z działalnością Franciszka Stefczyka, który w 1890 roku zainicjował pierwszą taką spółdzielnię w podkrakowskim Czernichowie. Na początku XX wieku organizowano na tym terenie spółdzielnie zbytu zwierząt rzeźnych i zboża, a także spółdzielnie ogrodnicze i drobiarskie. Na szeroką skalę rozwinęła się tu spółdzielczość mleczarska. Jej twórcą był Zygmunt Chmielewski, założyciel i pierwszy dyrektor szkoły spółdzielczej w Nałęczowie.

W zaborze rosyjskim pierwsze spółdzielnie zaczęły powstawać pod koniec XIX wieku. Szczególnie dobrze funkcjonowała tutaj spółdzielczość spożywców, kredytowa oraz zaopatrzenia i zbytu. Z terenów zaboru rosyjskiego wywodziła się również tzw. „wzorowa wieś spółdzielcza” – Lisków, gdzie w 1902 roku z inicjatywy księdza Wacława Blizińskiego powstała „spółka handlowa” ze sklepem, który swymi niskimi cenami skutecznie wyparł prywatną konkurencję. Przez „spółkę” rozprowadzano także nawozy sztuczne, nasiona i środki ochrony roślin. W ciągu następnych lat, powstało w Liskowie kilkadziesiąt instytucji lokalnych, których jądro stanowiła spółdzielczość wiejska. Były to między innymi: spółdzielnia spożywców „Gospodarz”, spółdzielcza kasa oszczędnościowo-pożyczkowa, spółdzielnia ubezpieczeń od ognia, mleczarnia, piekarnia, wypożyczalnia maszyn rolniczych, punkt inseminacji bydła, „Stowarzyszenie Zbożowe”, elektrownia, wodociąg, łaźnia, przedszkole, różnego typu szkoły, uniwersytet ludowy, sierociniec, przytułek, straż ogniowa i biblioteka.

Po odzyskaniu niepodległości w roku 1918 ruch spółdzielczy w Polsce zyskał bardzo sprzyjające warunki rozwoju. Uchwalona przez Sejm II Rzeczypospolitej ustawa spółdzielcza z 1920 roku ujednoliciła podstawy prawne tworzenia i funkcjonowania tych organizacji. Popularność ruchu spółdzielczego w Polsce przedwojennej była bardzo duża. W 1937 roku istniało 12 860 spółdzielni mających 2,933 mln członków, co stanowiło ponad 11 proc. mieszkańców Polski Natomiast bardzo trudnym doświadczeniem dla mieszkańców wsi była próba przymusowej kolektywizacji rolnictwa realizowana przez władze komunistyczne, która zahamowała rozwój ruchu spółdzielczego w naszym kraju.

Podstawową cechą współczesnej działalności spółdzielczej jest ukierunkowanie przede wszystkim na sprawy lokalne. Spółdzielcze formy gospodarowania, wypełniając misję przywołaną przez Franciszka Stefczyka „miejscowy pieniądz na potrzeby miejscowego środowiska” nie są nastawione wyłącznie na maksymalizację zysków, ale również wspierają lokalne inicjatywy społeczne i gospodarcze oraz dbają o rozwój i potrzeby lokalnego środowiska. Obecnie rolnicy w coraz większym stopniu są uzależnieni od wielkich korporacji i bez współpracy między sobą nie będą w stanie sprostać tej konkurencji. Spółdzielnie stanowią przeciwwagę wobec postępującego procesu globalizacji. Pomagają zachować rodzinny charakter rolnictwa i mogą, jeśli nie powstrzymać to znacznie złagodzić rozpoczynający się proces przemysłowej produkcji żywności.

Tekst: Joanna Radziewicz
Fot. polona.pl – domena publiczna

Źródła:
1. https://www.gov.pl/web/rolnictwo/spoldzielczosc-jako-przyszlosc-rolnictwa
2. Nowak P., Gorlach K.: Rolnicy i spółdzielczość w Polsce: stary czy nowy ruch społeczny. Wieś i Rolnictwo 2015 nr 1.
3. Malec K.: Spółdzielnie wiejskie – stare rozwiązanie szansą na przyszłość? https://publicystyka.ngo.pl/spoldzielnie-wiejskie-stare-rozwiazanie-szansa-na-przyszlosc
4. Spółdzielczość wiejska jako jedna z głównych form wspólnego gospodarczego działania ludzi. Wydaw.: Krajowa Rada Spółdzielcza, 2014