Dzieci uczą się i poznają świat poprzez zabawę. Zabawki towarzyszą im od momentu narodzin, wpływają na rozwój ich zdolności motorycznych, pobudzają wyobraźnię. Funkcję poznawczą i dydaktyczną zarówno w przeszłości jak i dzisiaj pełnią zabawki ludowe, które od ponad 150 lat są tworzone w żywiecko-suskim ośrodku zabawkarskim.

Pierwsze wzmianki dotyczące zabawkarstwa na terenie leżącym między Żywcem, a Suchą Beskidzką pochodzą z XVIII wieku. Rozkwit tego rzemiosła nastąpił jednak dopiero w XIX wieku. Początkowo zabawki powstawały jako produkt uboczny przy wyrobie różnych przedmiotów z drewna. Po pewnym czasie zabawkarstwo stało się samodzielną dyscypliną rzemieślniczą. Na terenie znanym powszechnie pod nazwą żywieckiego ośrodka zabawkarskiego, w którego skład wchodziły wsie takie jak Przyborów, Koszarawa, Pewel Wielka, Kocoń, Lachowice, Kurów, Kuków i Stryszawa został stworzony najstarszy w Polsce ośrodek chałupniczego wyrobu drewnianych zabawek ludowych. Współcześnie, biorąc pod uwagę aktywność twórców ludowych, można mówić o ośrodku stryszawskim. Chociaż zabawki wykonywane są nadal w rejonie sąsiedniej Jeleśni, to jednak najwięcej z nich powstaje w miejscowościach wchodzących w skład gminy Stryszawa.

Wśród tradycyjnych wzorów, znanych jeszcze przed I wojną światową i wykonywanych przez tutejszych artystów należy wymienić bryczki z konikami zwane „karetkami”, kołyski zwane „kolybkami”, grzechotki zwane „scyrkowkami” oraz taczki. Od początku XX wieku popularne były ptaszki tworzone w Stryszawie, którymi do dziś dekoruje się między innymi choinki bożonarodzeniowe. Wśród nowych wzorów pojawiły się również koniki na podstawce, koniki z wozami drabiniastymi oraz ruchome „klepoki” i karuzelki. Do wyrobu większości zabawek najczęściej wykorzystywano miękkie drewno sosny wejmutki, natomiast z twardszego drewna tworzono ruchome elementy. Zabawki powstawały przy użyciu prostych narzędzi, często wykonanych przez samych twórców.

Prawdopodobnie pierwsze modele miały naturalny kolor drewna. Z czasem zaczęto je malować. Początkowo dekoracje były dość skromne. W miarę rozwoju rzemiosła zaczęto wykorzystywać szerszą paletę barw, a także zdobić zabawki ryzowaniem i ornamentem malowanym. Każdy twórca miał swój indywidualny wzór, styl wytwarzania i zdobienia.

Na początku sprzedażą zabawek zajmowali się sami wytwórcy, zbywając swoje wyroby na okolicznych targach i jarmarkach, potem funkcję tę przejęli pośrednicy, dzięki czemu tutejsze zabawki docierały w różne zakątki Polski. Po II wojnie światowej zabawkarstwo zostało objęte mecenatem państwa, a ich dystrybucją zajęła się m.in. „Cepelia”.

Żywiecko-suskie tradycje zabawkarskie do dnia dzisiejszego są kultywowane przez lokalnych rzemieślników. Stanowią dla mieszkańców szczególną wartość, z którą utożsamiają się i która wyróżnia ich region spośród innych. Tworzeniem zabawek zajmują się tutaj całe rodziny, dzięki temu umiejętność ta przechodzi z pokolenia na pokolenie. Starsi twórcy stosują raczej dawne wzornictwo, natomiast młodzi korzystają zarówno ze starych wzorów przekazanych im jeszcze przez dziadków, ale poszukują też nowych form inspirowanych tradycją. Do grona znakomitych lokalnych artystów należą m.in.: Ludwika i Władysław Klimasarowie (Stryszawa), Emilia Leśniak (Stryszawa), Tadeusz Leśniak (Stryszawa), Danuta Zener (Stryszawa), Łukasz Mentel (Stryszawa), Józef Lasik (Stryszawa), Andrzej Sikora (Lachowice), Stanisław Lach (Pewel Wielka), Marian i Wiesława Łobozowie (Pewel Wielka).

Wszyscy twórcy chętnie biorą udział w różnego rodzaju imprezach, targach promocyjnych, kiermaszach sztuki ludowej i konkursach. Często są też zapraszani przez instytucje kultury czy placówki szkolne do prowadzenia warsztatów z malowania i tworzenia własnych zabawek. To sprawia, że czują się potrzebni, a ich praca nabiera szczególnego znaczenia.

Promocja i ochrona zabawkarstwa, jako „ginącego zawodu” jest priorytetowym kierunkiem działalności Gminnego Ośrodka Kultury Stryszawa. Placówka ta służy wsparciem merytorycznym dla twórców, dokumentuje wszystkie działania związane z zabawką i zabawkarstwem, wydaje publikacje, realizuje projekty promujące tę dziedzinę rzemiosła. Przy Ośrodku działa Beskidzkie Centrum Zabawki Drewnianej, gdzie można obejrzeć kolorowe ludowe zabawki, prezentacje multimedialne, filmy dotyczące zabawkarstwa i kultury beskidzkiej. Na zajęciach edukacyjnych organizowanych w ramach Warsztatów Twórczych, można nauczyć się tworzenia i zdobienia drewnianych zabawek.

Niewątpliwą atrakcją dla najmłodszych jest Park Drewnianej Zabawki Ludowej, gdzie dzieci mogą zobaczyć dużych rozmiarów bryczkę, konika czy klepoka. Wszystkie znajdujące się tam eksponaty zostały wykonane przez miejscowych rzeźbiarzy.

Kształtowaniu poczucia więzi dzieci i młodzieży ze środowiskiem, tradycją rodzinną i regionalną oraz popularyzacji zabawkarstwa ludowego służy organizowana w Stryszawie od 1997 roku impreza kulturalna – Święto Zabawki Ludowej. Twórcy ludowi z okolic pod Babią Górą prezentują tutaj swoje wyroby na kiermaszu rękodzieła ludowego. Na scenie występują zespoły regionalne, kapele ludowe, orkiestra dęta oraz kabarety. Każdego roku Święto ma inną tematykę, np. wozy, bryczki i karetki, koniki, ptaszki. Imprezie towarzyszą liczne konkursy dla dzieci i młodzieży zgodne z podanym tematem – na najlepiej wykonaną zabawkę, konkurs wiedzy o historii zabawkarstwa, konkurs na piosenkę o zabawce i inne.

W 2016 roku żywiecko-suskie zabawkarstwo zostało wpisane na Krajową listę niematerialnego dziedzictwa kulturowego.

Tekst. Joanna Radziewicz
Fot. Beskidzkie Centrum Zabawki Drewnianej

Źródła:

1. http://niematerialne.nid.pl/Dziedzictwo_niematerialne/Krajowa_inwentaryzacja/Krajowa_lista_NDK/
2. „Tradycje zabawkarskie. Beskidzkie Centrum Zabawki Drewnianej”. Gminny Ośrodek Kultury w Stryszawie,
3. http://stryszawa.pl