Młyny wodne to od czasów średniowiecza często spotykany element krajobrazu dolin rzecznych. Zazwyczaj budowano je z dala od zabudowy wiejskiej, co prowadziło do powstawania osad młyńskich. Wyróżniały się one w krajobrazie nie tyko charakterystycznym budynkiem samego młyna, ale również zespołem obiektów hydrotechnicznych zapewniających jego sprawną pracę, jak stawy, groble, przepusty oraz młynówki.

Młyny poruszane siłą wody pojawiły się w Polsce na początku XII wieku, rozpowszechniły się zaś w okresie gospodarki czynszowej. Schyłek ich użytkowania nastąpił w XIX wieku wraz z rozwojem młynów motorowych. Najstarsza wzmianka o młynie wodnym działającym na terenie dzisiejszej Polski pochodzi z 1145 roku i dotyczy nadania książęcego dla klasztoru w Trzemesznie. Kolejna to nadanie dla klasztoru w Lubiążu z 1175 roku. Pierwotnie z posiadaniem młyna wiązały się liczne przywileje, a jego właścicielem mógł być tylko król, książę, klasztor, biskup lub pan feudalny. Budowano je z drewna, choć bogaci właściciele stawiali młyny murowane, które miały nawet do kilkunastu kół wodnych, napędzających poszczególne kamienie.

Energia wodna była wykorzystywana początkowo jedynie w gospodarstwach klasztornych. Można przypuszczać, że wynikało to nie tyle z przyczyn ekonomicznych, ile z potrzeby izolacji społeczności klasztornej od świata zewnętrznego. Z czasem nowa technika została przejęta przez przedsiębiorców świeckich, dla których stała się źródłem znacznych zysków. Proces budowy młynów nie przebiegał równomiernie na obszarze poszczególnych regionów. Na Pomorzu, Śląsku, w Wielkopolsce i Małopolsce były one bardziej powszechne, niż na Kujawach czy Mazowszu. Zdecydowana większość była skupiona nad małymi rzeczkami, co wynikało z łatwiejszej budowy urządzeń technicznych oprowadzających wodę. Na terenach górskich i podgórskich koła młyńskie były ważnym elementem pozyskiwania sił przyrody dla potrzeb ludzkich, bowiem liczne i wartkie strumienie zapewniały dostateczną ilość energii dla poruszania rozmaitych urządzeń.

W XVI wieku pracowało w Polsce 3000 różnych kół wodnych poruszających wewnętrzne przyrządy młyńskie. Najstarszym typem było koło podsiębierne napędzane przez prąd wody od dołu. Krokiem w kierunku unowocześnienia było koło nasiębierne, używane początkowo przy naturalnej różnicy poziomów zapewniającej spadek wody na koło z góry. Duże młyny były wyposażone w kilka kół, poruszających różne pary kamieni mielących. W młynach oprócz mąki wyrabiano również kaszę, mielono korę dębu do garbowania skór, folowano sukno, a nawet przecierano drewno.

Ze względu na swoje znaczenie dla okolicy, dostarczanie dochodów i zapewnianie niezbędnych usług, młynarze byli niezwykle cenieni w społeczeństwie, a zawód młynarza był zwykle dziedziczony z pokolenia na pokolenie. Młynarze tworzyli zamknięty krąg, o czym mówi przysłowie „Jak się żenić to równo – młynarz z młynarzówną”.
Warto też dodać, że już pod koniec XVII wieku Polacy opracowali kompendium wiedzy o zasadach działania młynów i nowoczesnych jak na owe czasy urządzeń wodnych. W 1690 roku ukazał się podręcznik budowy młynów pt.: „Architekt Polski” autorstwa Stanisława Solskiego.

Na początku XX wieku w Polsce funkcjonowało kilkadziesiąt tysięcy młynów, jednak do naszych czasów pozostało ich już niewiele. Dawne młyny stały się zabytkami, które zostały przekształcone na skanseny, muzea, domy czy hotele. Obecnie stanowią urokliwy element krajobrazu polskich wsi i miasteczek stanowiąc atrakcję turystyczną. Budowle te wpisują się w nasze dziedzictwo historyczne i kulturowe.

Warto też pamiętać, że pełnią również ważną rolę w gospodarce wodnej. Młyny wodne i towarzysząca im infrastruktura pozwala na montaż małych elektrowni wodnych, które korzystają z odnawialnych źródeł energii, a zatem nie generują emisji szkodliwych gazów i nieczystości oraz pozwalają na zmniejszenie zużycia paliw. Pozytywnie wpływają na lokalne warunki hydrologiczne poprzez podnoszenie poziomu wód gruntowych na obszarze powyżej progu. Zwiększenie tzw. małej retencji przyczynia się do poprawy bioróżnorodności, a także minimalizuje negatywne skutki suszy, które są szczególnie dotkliwe dla rolnictwa. Ponadto elektrownie wodne zmniejszają erozję denną powyżej progu i przyczyniają się między innymi do zachowania drożności koryta oraz zabezpieczenia skarp, dzięki czemu zmniejsza się ryzyko zalania przez rzekę okolicznych terenów podczas wezbrań. Wytwarzana przez elektrownie wodne energia może zasilać gospodarstwa i niewielkie zakłady pracy, a także stanowić rezerwę energetyczną na wypadek awarii.

Nieodłącznym elementem krajobrazu młyńskiego był system hydrotechniczny składający się zwykle ze stawu, grobli i przepustów oraz młynówki i ewentualnie kanału ulgi. Pełnił on dwie funkcje: doprowadzał odpowiednią ilość wody na koło młyńskie i odprowadzał wykorzystaną wodę poniżej młyna. Dlatego też krajobrazy młyńskie są tak cenne i warte zachowania, gdyż dzięki sieci stawów i kanałów możliwe jest gromadzenie i zatrzymywanie wody w zlewniach, a więc ochrona krajowych zasobów wodnych. Ma to również duże znaczenie w ochronie przeciwpowodziowej i zapobieganiu podtopieniom.

Przy młynach wodnych coraz częściej powstają przepławki dla ryb, które pomagają przeprawiać się organizmom wodnym w dół i w górę rzeki. Dzięki temu możliwe jest zachowanie bioróżnorodności i ciągłości ekologicznej rzeki. Niekiedy na jazach piętrzących wodę na potrzeby małych elektrowni wodnych powstają mosty drogowe, które umożliwiają przejazd przez rzekę i rozwój lokalnej sieci komunikacyjno-transportowej. Ponadto piętrzenia przy młynie często wspomagają działanie wyrównawcze pobliskich stopni wodnych.

Choć historia młynów wodnych liczy sobie ponad dwa tysiące lat to obiekty te nadal pełnią ważną rolę dla człowieka i środowiska. Przystosowanie ich do wyzwań współczesności, pozwala na ochronę przyrody, zapobieganie skutkom suszy i powodzi, rozwój turystyki i komunikacji oraz zachowanie dziedzictwa kulturowo-historycznego.

Tekst: Joanna Radziewicz

Źródła:

1. Cierpucha P.: Młyny wodne dawniej i dziś.
https://www.wody.gov.pl/aktualnosci/1052-mlyny-wodne-dawniej-i-dzis
2. Zdanowska M.: Młyn wodny. Wynalazek z antycznym rodowodem.
https://www.woda.edu.pl/artykuly/mlyn_wodny/
3. Fajer M., Waga J.M: Młyny wodne – zanikający element krajobrazu dolin rzecznych (na przykładzie Wyżyny Woźnicko-Wieluńskiej) [W:] Młynarstwo tradycyjne – wczoraj, dziś, jutro…